نشست کمیته مشترک نظامی که شامل مقامات نظامی نماینده دو طرف درگیری نظامی لیبی- شرق و غرب - (۱) است بارها به تعویق افتاد و قرار بود در ماه مه ۲۰۲۳ در شهر سبها در جنوب کشور برگزار شود. این نشست که می بایست خروج مزدوران و نیروهای خارجی روسیه و ترکیه از خاک لیبی را بررسی کند، بار دیگر به تعویق افتاد. این تعویق مجدد تائيد کننده نظر منابع منطقه‌ای و عربی است که علی‌رغم خوش‌بینی اعضای این کمیته به امکان دستیابی به توافق، بر ادامه «تنش‌های سیاسی دائمی» میان دو طرف تاکید داشتند.
این تلاش جدید تقریباً چهار ماه پس از سفر کوتاه و غیرمنتظره ویلیام برنز، رئیس سازمان سیا، به لیبی در اواسط ژانویه انجام می‌شد، سفری که نتایج آن تازه در حال روشن شدن است: هدف قرار دادن گروه واگنر و تلاش برای مهار آن به منظور محدود کردن نفوذ روسیه بر کشورهای همسایه لیبی که اکنون به وضوح احساس می شود. این روند از زمان وقوع بحران سودان که عامل فشاری اضافی بر آمریکایی هاست، بیشتر شده است. تمرکز بر سودان
اعلام سفر فرستاده ویژه آمریکا ریچارد نورلند در ۱۵ مه ۲۰۲۳ نشانه دیگری از این تلاش ها بود، او پس از گفتگوی تلفنی خود با عبدالحمید دبیبه، نخست وزیر موقت لیبی، در حساب توییتر خود به «منافع مشترک لیبی و ایالات متحده برای دستیابی به آتش بس در سودان» اشاره کرد. از سوی دیگر، نورلند در مذاکره با رئیس شورای ریاست جمهوری لیبی، محمد المنفی، بر « اهمیت تشکیل یک نیروی مشترک برای نظارت بر مرزهای جنوبی و اطمینان از عدم استفاده از لیبی به عنوان پایگاهی برای مداخله در سودان» تاکید کرد. این اظهارات نشان دهنده ترس ویژه آمریکا از دخالت گروه واگنر در بی ثبات کردن مرز مشترک لیبی و سودان است.
باربارا لیف، معاون وزیر امور خارجه آمریکا در امور خاور نزدیک، به نوبه خود، در توییتر خطاب به فرمانده ارتش ملی لیبی، مارشال خلیفه حفتر، بر «نیاز فوری برای جلوگیری از نیروهای خارجی از جمله گروه واگنر ، مورد حمایت کرملین، برای بی‌ثبات کردن بیشتر لیبی یا همسایگانش از جمله سودان » تاکید کرد. لازم به یادآوری است که صدیق، پسر حفتر، هرگونه مسئولیت سیاسی در مورد سفر جنجالی خود به خارطوم را رد کرده بود. او تنها چند روز پیش از آغاز درگیری مسلحانه بین عبدالفتاح البرهان، رئیس ارتش ملی و حمیدتی، فرمانده نیروی پشتیبانی سریع (FSR) ، به این سفر رفته بود و ملاقاتی کوتاه با حمیدتی داشت.
ورود واشنگتن به بازی
ویلیام برنز اولین مقام ارشد ایالات متحده است که از اواخر سال ۲۰۱۱ به لیبی سفر می کند. این سومین سفر وی به این کشور است و اولین سفر او پس از احیای روابط ایالات متحده با رژیم قذافی که در سال ۲۰۰۴ انجام گرفت. اما این بار، دستور کار او به دیدار با حفتر، مستقر در شرق کشور، و دبیبه در طرابلس، محدود می شود و ملاقات رئیس شورای ریاست جمهوری، رئیس مجلس یا رئیس دولت مطرح نیست. چنین دستور کاری بازهم بیشتر نشاندهنده نگرانی آمریکایی ها در مورد حضور روسیه در لیبی به واسطه گروه واگنر است.
حفتر محتوای گفتگوهای خود با برنز را فاش نکرد و عکسی از دیدار آنها منتشر نشد، در حالی که عبدالحمید دبیبه هدف از این دیدار را « ایجاد ثبات در لیبی و حمایت از آن در سطح بین المللی تا زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و پارلمانی به تعویق افتاده » عنوان کرد. با این حال، به گفته هانی خلف، سفیر سابق مصر در طرابلس، انتخاب این مقام آمریکایی برای دیدار با نخست وزیر موقت به این معنی است که دبیبه اکنون از منظر ایالات متحده «نماینده قانونی دولت» می باشد. به خصوص که این دیدار تنها چند هفته پس از موجی از انتقاد از دولت لیبی برای تحویل ابوعجیله مسعود المریمی، افسر سابق اطلاعات به واشنگتن، صورت می گیرد. المریمی در حال حاضر به جرم دست داشتن در بمب گذاری لاکربی(Lockerbie) در دسامبر ۱۹۸۸ محاکمه می شود.
خلف توضیح می‌دهد که «آمریکایی‌ها اصرار دارند که دبیبه نماینده قانونی لیبی و مدافع منافع آنها باشد»، در حالیکه مصر «موضع دیگری» اتخاذ کرده است. قاهره دیگر مشروعیت دبیبه را به رسمیت نمی شناسد و ترجیح می دهد از دولت وحدت ملی به رهبری فتحی باشاغا که از مجلس رای اعتماد گرفته ، حمایت کند. خلف معتقد است که آمریکایی‌ها که از دور امور لیبی را کنترل می‌کنند «به دنبال گرفتن جای سایر نیروهای خارجی برای داشتن نقش در این کشور هستند» و توضیح می‌دهد که سفر برنز «تلاشی برای تضمین آینده حضور آمریکا در آنجا و رقابت نظامی و اقتصادی با کشورهای دیگر مانند روسیه، فرانسه و ایتالیا ست». دیپلمات مصری تاکید دارد که از اینرو حضور آمریکا در لیبی نه فقط روسیه بلکه همه بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی را تهدید میکند.
سیاست فشار
دو ماه پس از سفر ویلیام برنز به لیبی، نماینده دبیرکل سازمان ملل متحد، عبدالله باتیلی، سنگالی تبار، تلاش های خود را در راستای همان ماموریت فرستاده آمریکا تشدید کرد. وی از کشورهای همسایه لیبی (سودان، چاد و نیجر) بازدید کرد تا از حمایت این کشورها از ماموریت سازمان ملل و کمیته مشترک نظامی با هدف اجرای برنامه خروج جنگجویان و مزدوران خارجی از لیبی، اطمینان حاصل کند.
به نظر می رسد فشار شدید دولت بایدن برای مهار افزایش نفوذ روسیه در لیبی و به طور کلی در آفریقا در حال ثمر دادن است. منابع مصری که خواستند نامشان فاش نشود، تأیید می‌کنند که عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور، که در اواخر ژانویه با برنز و همچنین آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، دیدار کرد، درخواستی از سوی واشنگتن برای کمک به پایان سریع حضور روسیه در لیبی و سودان و به طور کلی مزدوران خارجی دریافت کرده است. یک مقاله منتشر شده توسط خبرگزاری آسوشیتدپرس (AP) حاکی از آنست که پس از سفر بلینکن و برنز به قاهره، مقامات مصری، سودانی و لیبیایی از افزایش فشار واشنگتن برای اخراج شبه نظامیان روسی از سودان و لیبی شکایت داشتند(۲).این مقامات مدعی شدند که «دولت بایدن ماه‌هاست که با مصر و امارات برای تحت فشار قرار دادن افسران سودانی و لیبیایی» برای پایان دادن رابطه شان با گروه واگنر کار میکند. این مقاله به نقل از یک مقام بلندپایه مصری می افزاید که گروه واگنر «در مرکز گفتگو در همه جلسات بوده است».
یک مقام لیبیایی به ما می گوید که «مقامات آمریکایی خواستار خروج مزدوران واگنر از تأسیسات نفتی لیبی شدند»، در حالی که منابع نزدیک به خلیفه حفتر تأیید می کنند که ویلیام برنز از او خواسته به فعالیت واگنر در لیبی پایان دهد و به وی در مورد تحریم هایی که می تواند او و افسران ارتش اش را هدف بگیرد و تأثیر گذار باشد هشدار داده است.
یک هفته پس از دیدار با مدیر سیا، حفتر در مقر خود در الرجما، نزدیک بنغازی، میزبان یک هیئت آمریکایی بود که شامل معاون فرمانده نیروی هوایی آمریکا در آفریقا، ژنرال جان دو لامونتا، و کاردار سفارت ایالات متحده در لیبی، لزلی اوردمن، بود. به گفته منابع نزدیک به ژنرال لیبیائي، او برای پایان دادن به حضور مزدوران سوری که به نمایندگی از ترکیه برای نیروهای دبیبه در غرب این کشور می‌جنگند، از واشنگتن کمک خواست. حفتر همچنین تاکید داشت که ادامه آنچه که وی آنرا اشغال منطقه غرب کشور توسط ترکیه توصیف می کند، «دیگر قابل قبول نیست».
تضمین برای حفتر
همان منابع توضیح می‌دهند که حفتر خواستار خروج فوری این نیروها شد، به این دلیل که حضور آنها « توهین به مردم لیبی است و مانع همه تلاش‌ها برای ایجاد فضای امن و مناسب برای برگزاری انتخابات به تعویق افتاده می باشد». بر اساس اطلاعات برخی از روزنامه نگاران، ژنرال حفتر خواستار تضمین برای عدم حمله ترکیه و شبه نظامیان حامی دولت دبیبه به نیروهای وی شد. او همچنین آمادگی خود را برای دادن پاسخ مثبت به تلاش‌های بین‌المللی و منطقه‌ای با هدف یافتن راه‌حل سیاسی برای وضعیت کنونی کشور، با تعهد عدم تلاش مجدد برای تصرف طرابلس، اعلام کرد. با این حال، این حرفهای اطمینان‌بخش با اظهارات جنجالی او در طول بازدیدهای پی در پی از مناطق مختلف تحت کنترلش تناقض دارد که در آن تأکید کرد که راه‌حل نظامی، از دیدگاه او، تنها انتخاب برای خروج کشور از این وضعیت است.
منابعی در ارتش ملی لیبی خاطرنشان کردند که از آن زمان دستوراتی برای تجهیز نیروهایی که قرار است جایگزین شبه نظامیان واگنر ، چاد و سودانی شوند، داده شده است، بدون اینکه جزئیات بیشتری ارائه کنند. این طرح جدید در ارتباط با اعلام تیپ طارق بن زیاد وفادار به حفتر است مبنی بر اینکه در پایان ماه آوریل در نوار مرزی با چاد مستقر خواهد شد. این استقرار پس از آن اعلام شد که یک گروه مسلح متعلق به نیروهای شورشی اتحادیه دموکراسی و توسعه (UFDD) مهامت نوری، که در سبها در جنوب لیبی مستقر بودند، از آغاز عقب نشینی برای بازگشت به سرزمین های چاد خبر دادند.
حفتر هرگز حضور مزدوران طارق بن زیاد در صفوف خود را نپذیرفته، اما همه به وجود گسترده آنها و همچنین شبه نظامیان واگنر و کمکی که آنها برای تضمین کنترل مناطق تحت مدیریت ژنرال انجام داده اند، اذعان دارند. حفتر از سال ۲۰۱۸ از مزدوران گروه روسی برای کمک به نیروهای خود برای مبارزه با شبه نظامیان در شرق کشور و همچنین در حمله نافرجام اش به طرابلس در آوریل ۲۰۱۹ استفاده کرده است. تعداد این مزدوران بر اساس برآورد فرماندهی ایالات متحده در آفریقا (Africom)، ۲۰۰۰ نفر ارزیابی شده است. آنها در نیمه دوم سال ۲۰۲۰ توسط امارات متحده عربی حمایت شدند و تجهیزات نظامی روسی از جمله خودروهای زرهی، سیستم های دفاع هوایی و هواپیماهای جنگی دریافت کردند. فرماندهی ایالات متحده همچنین در موارد متعدد شواهدی مبنی بر دخالت روسیه برای برای تغییر ماهیت درگیری، از جمله با استفاده از هواپیماهای تهاجمی، ارائه کرده است(۳). عکس‌هایی که قبلا منتشر شده نشان می‌داد که هواپیماهای روسی از پایگاه‌های تحت کنترل حفتر در الجوفرا و سرت برخاسته بودند. با این حال، بر اساس گزارشی که در مارس ۲۰۲۱ توسط گروه کارشناسان سازمان ملل در لیبی منتشر شد، تعداد شبه نظامیان واگنر که از نیروهای حفتر حمایت می کردند بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ نفر تحمین زده می شود. سازمان های بین المللی حقوق بشر نیز به نوبه خود بر این باورند که واگنر در درگیری های لیبی با حمایت از حفتر دست دارد و گروه روسی را به جنایات جنگی از جمله اعدام های فراقانونی، بمباران بی رویه مناطق غیرنظامی و جذب سربازان کودک متهم می کند.
«بوسه زندگی»
از زمان اعلام آتش‌بس سازمان ملل در سال ۲۰۲۰، نقش واگنر به آموزش نیروهای حفتر و حفاظت از تاسیسات نفتی در مناطق تحت کنترل وی در شرق و جنوب این کشور محدود شده است. روسیه علاوه بر تامین امنیت منابع انرژی و مقابله با گسترش آمریکا و غرب در حوزه مدیترانه، از طریق این حمایت، به دنبال حفظ نفوذی است که از دهه ۱۹۶۰ در آفریقای شمالی به دست آورده و همچنین به دنبال حفاظت از منافع استراتژیک خود در لیبی است. با این حال، مسکو نتوانست حفتر را متقاعد کند که پایگاه نظامی در اختیار آن بگذارد.
سرلشکر محمد عبدالواحد کارشناس امنیت ملی مصر معتقد است:
سفر ویلیام برنز که تائیدی بر حفظ حضور آمریکا در منطقه است، بخشی از استراتژی گسترده‌تر ایالات متحده برای بیرون راندن روس‌ها از سوریه، لیبی و منطقه ساحل است. واشنگتن می خواهد میدان را برای حضور بیشتر روسیه، چه به‌طور مستقیم یا از طریق شرکت‌هایش ، تنگ کند. واشنگتن مایل است یک بار برای همیشه واگنر را نابود کند.
اما بنظر محمد عبدالواحد بازیگران لیبیایی چه منفعتی در این میان دارند ؟
دبیبه خود را شریک استراتژیک و عامل ایالات متحده معرفی می کند که می تواند منافع آن را در منطقه تضمین نماید. او آماده است تا دیگر لیبیایی ها را به دست عدالت آمریکا بسپارد. به اینها باید توانایی لیبی برای افزایش صادرات نفت خود به سه میلیون بشکه در روز طی سه سال آینده را اضافه کرد.
گفته می شود که دبیبه به برنز پیشنهاد « بازگشایی سفارت آمریکا در طرابلس را به شرط به رسمیت شناختن مشروعیت قدرت او» داده است. افراد نزدیک به نخست‌وزیر در جمع‌بندی این وضعیت می‌گویند که سفر آمریکایی‌ها پس از ۱۲ سال ناکامی در ساختن یک نظام سیاسی جدید برای کشور، یک «بوسه زندگی» به دولت بود.
۱- این کمیته پس از توافق ژنو در سال ۲۰۲۰ تشکیل شد و به انعقاد توافقنامه آتش بس تحت حمایت سازمان ملل کمک کرد.
۲- Samy Magdy, « US seeks to expel Russian mercenaries from Sudan, Libya », AP, 3 février 2023.
۳- « New evidence of Russian aircraft active in Libyan airspace », Africom, 18 juin 2020.