ضرباتی که اسرائیل به حزب الله وارد آورد و مجبورش کرد که آتش بس را در شرایطی تحقیرآمیز بپذیرد، نشان از تضعیف تهران در صحنه منطقه داشت. تهران عمدتاً نگران عادیسازی روابط بین المللی خود است تا بتواند فشار تحریم ها را کاهش دهد. این عادیسازی در درجه اول کشورهای خلیج فارس، و سپس کشورهای غربی را در نظر دارد، همانطور که مذاکرات ژنو درباره انرژی هسته ای با تروئیکا متشکل از بریتانیا، فرانسه و آلمان نشان داد. علاوه بر این، تماس هایی که میان تهران و واشنگتن با میانجیگری عمان برقرار شده بود، قطع نشده است. از سوی دیگر روسیه نیز که درگیر جنگ در اوکراین است، امکان مداخله در سوریه در سطح قبل را ندارد.
حلب در قلب شورش ها
در شرایط تضعیف دو متحد اصلی رژیم بشار اسد، شورشیان هیئت تحریر الشام (HTC) در ارتباط با گروه های جهادگرا و ارتش ملی سوریه (ANS) که تحت حمایت ترکیه هستند، از پایگاه خود در ادلب دست به یک عملیات گسترده به سمت حلب زدند. حلب که دومین شهر سوریه است، در سال ۲۰۱۱ مرکز شورش علیه بشار اسد بود. این شهر که تقریباً چهار سال (۲۰۱۲-۲۰۱۶) در برابر حملات نیروهای دولتی و بمباران هوایی بیامان روسیه مقاومت کرد، در عرض سه روز در دست شورشیان افتاد.
شورشیان با استفاده از بمبارانهای گسترده سوریه توسط اسرائیل در طی ماهها که باعث تضعیف نیروهای دولتی شده بود، وقتی که حلب بدون مقاومت قابل توجهی فتح شد، به پیشروی خود ادامه دادند. نیروهای روسی نیز بدون درگیری عقبنشینی کردند– البته جز حملات هوایی شدید در منطقه ادلب -. بدین ترتیب شورشیان هیئت تحریر الشام (HTC) نیروهایشان را به سمت جنوب متمرکز کردند و روز پنجشنبه ۵ دسامبر شهر حماه را نیز فتح نمودند. پیروزی جدیدی که آنها را به حمص و دمشق در فاصله ۲۰۰ کیلومتری نزدیکتر می کند. در همین حال ارتش ملی سوریه (ANS) به نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) در شمال حمله کرد و شهر کردنشین تل رفعت را تصرف نمود. امری که موجب رضایت خاطر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه شد که امیدوار است کردهای روژاوا را حداقل ۳۰ کیلومتر دورتر از مرز سوریه با کشور خود عقب براند.
زمینههای درگیری و مراکز مختلف تنش آن پدیده جدیدی نیست و نیروهای معارض حاضر در آن قبلاً نیز فرصت رویارویی با یکدیگر را داشته اند. اما اینک در چارچوب جدیدی فعال شده است: جنگ فرسایشیای که اسرائیل در غزه به راه انداخته و آتشبس شکننده ۶۰ روزه میان اسرائیل و لبنان، آنهم در حالی که بنیامین نتانیاهو همچنان ایران و رژیم آن را هدف اصلی خود معرفی می کند و آشکارا از «تغییر شکل دادن» کل خاورمیانه حرف میزند. امری که یکی از قدیمیترین خواستهای متحدانش در آمریکای شمالی است.
هیئت تحریر الشام (HTC) در خط مقدم حمله
هیئت تحریر الشام (HTC) که در سال ۲۰۱۷ بوجود آمد، نتیجه ادغام جبهه النصره و چند گروه دیگر شورشی بود. رهبر آن، ابومحمد الجولانی، اهل محله ثروتمند المزه در دمشق است. او که قبلا معلم زبان عربی کلاسیک بود، ابتدا عضو داعش شد و سپس به اردوگاه القاعده پیوست و جبهه النصره را در آن ایجاد کرد و در سال ۲۰۱۷ از القاعده جدا شد.
با داشتن نیروی نظامیای حدود ۴۰ هزار نفر که ادلب و مناطق حومه آن را کنترل می کرد، هدف اعلام شده او دیگر جهاد بین المللی نیست، بلکه سرنگونی رژیم بشار اسد است. برای دستیابی به این هدف، هیئت تحریر الشام (HTC) از سال ۲۰۱۸ به طور مرتب عملیاتی فراتر از مرزهای استان ادلب به سمت حلب، جرابلس یا حتی منطقه عفرین که تحت کنترل ترکیه است انجام داده. ارتش ملی سوریه (ANS) اکنون به یکی از متحدان آن تبدیل شده است.
روابط این جریان با ترکیه تحت تاثیر توافقنامههایی قرا گرفت که در ماه مه ۲۰۱۷ بین آنکارا (حامی شورشیان سوری)، و روسیه و ایران(حامیان بشار اسد)، در آستانه، پایتخت قزاقستان، امضا شد. این توافقنامه میبایست بازپس گیری و غیرنظامی کردن چهار منطقه سوریه را که تحت کنترل شورشیان و جهادگراها قرار داشت، ممکن سازد: غوطه شرقی در حومه بزرگ دمشق؛ درعا، شهر نمادین مبارزه مسلحانه علیه رژیم؛ راستان، یکی از بزرگترین مناطق پرجمعیت سوریه؛ و ادلب شهر همسایه حلب.
نیروهای دولتی سوریه بدون معطلی و با نادیده گرفتن توافقی که البته امضا نکرده بودند، سه منطقه از چهار منطقه را بازپس گرفتند. فقط ادلب از کنترل آنها خارج ماند. پس از چندین تلاش ناموفق برای تصرف آن توسط روسها و ارتش سوریه - تلاشهایی که ترکیه مانع از موفقیت آن شد -، در سپتامبر ۲۰۱۸ و بر اساس مفاد مذاکرات مسکو و آنکارا، استان ادلب «منطقه غیرنظامی» در نظر گرفته شد. ترکیه با وعده تلاش برای از بین بردن گروههای تروریستی، ادلب را تحت کنترل خود گرفت. در میان این گروه های تروریستی از جمله مبارزان اویغور حزب اسلامی ترکستان (PIT)، ازبکها، چچنها و چند فرانسوی که در فرقهالغربا (بریگاد خارجیها) جمع شده بودند، ارتش آزاد سوریه و حامیان یک جبهه آزادیبخش ملی نزدیک به اخوان المسلمین حضور داشتند. به این موزائیک اسلامی ۴۰۰ نفر از اعضای داعش نیز اضافه شدند که از دیرالزور آمده بودند و ارتش دولتی سوریه آنها را به منطقه محاصره شده رانده بود تا درگیری بین جناح های مختلف مخالفان رژیم را تشدید کند.
تمایل به پذیرفته شدن توسط غرب
هیئت تحریر الشام (HTC) به واسطه انضباط، سازماندهی و توانایی اش برای متحد شدن با جریانهای دیگر، به سرعت خود را به عنوان نیروی برتر تثبیت کرد. عملگرایی مشترک این جریان و ترکیه باعث بیعت ایندو شد و آنکارا آنرا تحت حمایت خویش گرفت.
اگرچه هیئت تحریر الشام (HTC) در فهرست گروههای تروریستی ایالات متحده قرار دارد، اما با پنتاگون علیه جهادگراهای داعش و القاعده همکاری میکند. به همین دلیل، برای برخی از امیران داعش و القاعده، حضور در ادلب بهویژه فاجعهبار بود. در این استان بود که نیروهای ویژه آمریکایی در اکتبر ۲۰۱۹ ابوبکر البغدادی، رهبر داعش و سپس چندین جانشین وی را کشتند. کمک هیئت تحریر الشام (HTC) به حذف این افراد بیشک در ارتباط با تمایل این گروه برای یافتن تایید از سوی کشورهای غربی بود. تغییر گفتمان الجولانی نیز در همین جهت است که اکنون از دیدگاهی براساس پیوند گروه های قومی مختلف و جوامع مذهبی ساکن در سوریه حمایت می کند و تلاش مینماید آنرا در ادلب اجرا نماید.
الجولانی همچنین تلاش می کند یک شبه دولت اولیه برپا سازد. او تحت پوشش دولت نجات سوریه (GSS)، نهاد شبه دولتیای راهاندازی کرد که بهداشت، آموزش و اقتصاد را مدیریت میکند، از کسبه مالیات میگیرد و عوارض گمرکی را بر باب الهوی، گذرگاه مرزی با ترکیه وضع میکند. به همه اینها درآمد حاصل از قاچاق کاپتاگون نیز اضافه میشود، ماده مخدر تولیدی در سوریه که فروش آن توسط هیئت تحریر الشام (HTC) یک ضربه مالی واقعی برای خاندان اسد است که درآمدش از اینکار حداقل ۵ میلیارد دلار در سال تخمین زده میشود.
در استانی که دروزی ها، مسیحیان و مسلمانان سنی که رادیکال نیستند، در کنار هم زندگی می کنند، الجولانی نسخه معتدلی از شریعت را اعمال می کند که به زنان اجازه می دهد آرایش کنند، به سینما بروند و انجمن ایجاد کنند. او همچنین کلیساها را بازگشایی کرد و در چندین نوبت از داعش و القاعده به دلیل بی توجهی به «مصلحت عمومی» انتقاد کرد. او امروز در حلب گفتمان «تحمل دیگری» را رواج میدهد و سعی میکند به مومنین مذاهب مختلف اطمینان خاطر دهد. هرچند این تساهل شامل علویها که بشار اسد از جمله آنهاست، نمیشود(۱).
بین ترکیه و روسیه
ترکیه که هرگونه دست داشتن در تهاجم کنونی را انکار می کند، در آن فرصتی را می بیند تا از طریق نیروهای نیابتیاش، ارتش ملی سوریه (ANS)، به مناطق جدیدی در شمال سوریه دست یابد. این امر از یک سو به آنکارا که در شرایط اقتصادی ضعیفی قرار دارد، امکان میدهد میلیونها پناهنده سوری مستقر در کشورش را که هدف بیگانههراسی هستند، به خانههایشان بفرستد. و از سوی دیگر، ترکیه می تواند در مذاکرات آغاز شده با بشار اسد دست بالا را داشته و به روسیه فشار آورد تا ثبات سوریه را که برای منافع آن ضروری است، ارتقا دهد.
در ماه مه ۲۰۲۲، روسیه یک سامانه موشک زمین به هوا با برد کوتاه و متوسط، SA-22 را در پایگاهی در قامشلی نصب کرد که میزبان هلیکوپترهای (Mi-8/17، Mi-24/35، Ka-52) و همچنین هواپیماهای جنگی(Su-34، Su-35S) برای مأموریت های پشتیبانی در منطقه است. در طرطوس، روسیه یک پایگاه دریایی دارد که تنها پایگاه آن در دریای مدیترانه میباشد. در حمیمیم، نزدیک لاذقیه، یک فرودگاه نظامی دارد که در آن جنگندههای حامل موشکهای مافوق صوت از نوع کینزال و بمبافکنهای راهبردی دوربرد توپولف Tu-22M فرود میآیند و برمیخیزند. مسکو از سال ۲۰۱۵ فرودگاه غیرنظامی الخراط واقع در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی حمص را در اختیار گرفت و آن را به یک پایگاه نظامی تبدیل کرد.
موقعیت استراتژیک سوریه و تحقق رویای قدیمی تزارها برای دستیابی به دریاهای گرم، روس ها را از عقب نشینی از سوریه باز میدارد. به همین دلیل است که آنها ادلب را بمباران می کنند و در هدف قرار دادن مراکز درمانی و اردوگاه های آوارگان (حدود ۲.۵ میلیون نفر) تردید ندارند. آنها همچنین حلب را از زمان فتح آن توسط هیئت تحریر الشام (HTC) بمباران کردهاند. اگر حماه سقوط کند - چندین شهر در حومه آن در حال حاضر در دست شورشیان است - راه حمص باز خواهد شد. حلب، لاذقیه و حماه مثلثی را تشکیل می دهند که لاذقیه راس دریایی آن است. بنابراین خطر برای مسکو قریب الوقوع است.
تضعیف ایران
وضعیت داخلی ایران، اعم از اقتصادی و اجتماعی و همچنین مسئله جانشینی ولی فقیه، آیت الله علی خامنهای، موجب تضعیف نظام شده که شکست های نظامی اخیر حماس و حزب الله لبنان آنرا برجسته کرده است. «محور مقاومت» اینک باید عمدتاً با شبهنظامیان شیعه عراق و حوثیهای یمن با اسرائیل و آمریکا مقابله کند.
تهران در نبردهای حلب یکی از مشاوران ارشد خود، سرلشکر کیومرث پورهاشمی را از دست داد. پاسداران که قادر به جلوگیری از سقوط حلب نبودند، اکنون با سازماندهی مجدد نیروهای سوری که در روزهای اول جنگ متلاشی شده بودند، در حماه متمرکز شده اند و شبه نظامیان شیعه عراقی و حتی شبه نظامیان طرفدار رژیم که به دلیل خشونت و بیرحمیشان مورد نفرت هستند، به آنها پیوستهاند. موقعیتی ضعیف برای ایران که میتواند شکستی مضاعف را بر آن تحمیل کند.
علاوه بر این، تهران دیگر مطمئن نیست که شرکای آن در آستانه موافق ادامه حضورش در سوریه باشند. به خصوص که یک بیانیه مرموز که توسط یک روزنامه نگار ترکیهای نزدیک به دولت منتشر شده است، نشانی از خواست بازنگری توافقنامه آستانه در روزهای آینده در دوحه(۲) دارد.
مسئله کرد
در شمال شرق سوریه، کردها مجبور شدند تل رفعت را زیر فشارهای ارتش ملی سوریه (ANS) که سازمان اطلاعات ملی ترکیه (MIT) آن را سازماندهی و به آن کمک میکند، تسلیم کنند، هرچند آنکارا چنین ارتباطی را رد میکند. این شهر پناهگاه کردهائی بود که از پاکسازی قومی ارتش ملی سوریه (ANS) در جریان تصرف عفرین در مارس ۲۰۱۸ فرار کرده بودند. نگرانی از سرنوشت کردهای پناه گرفته در این شهر و دلواپسی در مورد کردهای ساکن در شیخ مسعود، محله کردنشین حلب و روستاهای اطراف این شهر، نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) را بر آن داشت که تخلیه غیرنظامیان کرد، حدود دویست هزار نفر، را سازماندهی کند. مظلوم عبدی، رهبر نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) اعلام کرد: «ما به طور فعال با همه طرفهای مربوطه در سوریه هماهنگ هستیم. تا امنیت مردم خود را تامین کنیم و انتقال امن آنها از منطقه تل رفعت به مناطق مطمئن تر شمال کشور را تسهیل نمائیم(۳). در حال حاضر، به نظر نمی رسد کردهای ساکن در شیخ مسعود، محله کردنشین حلب و روستاهای اطراف پس از توافق بین نیروهای نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) و هیئت تحریر الشام (HTC) در خطر باشند. در عوض، کردها از این بیم دارند که ترکیه قصد گسترش منطقه تحت کنترل خود به سمت شرق تا منبج را داشته باشد و در نتیجه بخشی از روژاوا را به قلمرو خود اضافه کند.
عملیاتی که در صورت وقوع، تنها می تواند توسط ارتش ملی سوریه (ANS) با پشتیبانی نیروی هوائی ترکیه انجام شود. هیئت تحریر الشام (HTC) نه تنها در چنین عملیاتی شرکت نخواهد کرد، بلکه حتی به نظر می رسد با توجه به اعلامیه مطبوعاتی ۲ دسامبر آن، علیه آنکارا وارد عمل میشود:
[کردها] مانند تمام مردم سوریه حق مشروع زندگی کردن با عزت و آزادی را دارند... آنها بخشی از هویت سوریه هستند که از نظر تنوع غنی است. در این زمینه، ما مجدداً بر رد قاطعانه اقدامات تجاوزکارانه دائمی داعش علیه کردها تأکید می کنیم (...) این اقدامات با اصول اساسی انقلاب ما در تضاد است(۴).
غالباً فراموش می کنیم که بازیگر برنده این تحولات، داعش است. این سازمان به دور از ناپدید شدن، در سوریه و عراق به فعالیت خشن خود ادامه می دهد. در حال حاضر، اظهارات تحریک آمیز آن علیه شورشیان - به ویژه علیه هیئت تحریر الشام (HTC) - افزایش یافته و به نظر می رسد منتظر فرصت برای افزودن «هرج و مرج» بر «هرج و مرج» است. داعش هرگز از ایجاد مجدد خلافت در شام دست برنداشته است. این سازمان که از قبل در صحرای بادیه و نزدیک دیرالزور عملیاتی شده بود، به دنبال فرصت برای بازسازی خود خواهد بود.
اگرچه سقوط بشار اسد هنوز ناممکن است و بنظر میرسد که هیچ یک از قدرت های مداخله گر در سوریه خواستار آن باشد، اما خیزش های مردمی که پیشروی نیروهای مخالف رژیم را ممکن میسازد و همچنین اعلامیه های پرشور ساکنان بازگشته به شهرهایی که آنها را ترک کرده بودند، خبر خوشی برای رژیم نیست.
يادداشت
۱- Soulayma Mardam Bey, « Le discours ambigu de HTC vis-à-vis des chiites et des laouites », L’Orient-Le-Jour, 5 décembre 2024.
۲- BBC Monitoring, 3 décembre 2024.
۳- « Les Forces kurdes veulent évacuer des civils kurdes de la région d’Alep après l’offensive rebelle », AFP et The Times of Israel, 2 décembre 2024.
۴- Cité par Luc Mathieu, « Offensive en Syrie/Les Kurdes en porte-à-faux », Libération, 3 décembre 2024.
