ترکیه-اسرائیل: تداوم یک رابطه پُر ابهام

اولین واکنش ترکیه به آغاز جنگ غزه بخاطر احتیاط آمیز بودن آن شگفت‌انگیز بود، همانطور که واکنش ترکیه پس از حمله روسیه به اوکراین به حمایت از حقوق بین الملل و اصرار بر احترام به حاکمیت کی‌یف ، تعجب برانگیخت. در هر دو مورد، آنکارا که روابط مستحکم و مستمر با دو کشور متخاصم دارد، ظاهرا میانجیگری خود را از قبل پیشنهاد کرده بود. در هر دو مورد، دوگانگی ای که در برخورد اولیه مشاهده می شود، تنها نتیجه بحران ناگهان بوجود آمده نیست، بلکه ریشه در ماهیت عمیق دیپلماسی ترکیه دارد که اغلب در طول تاریخ خود مجبور به چرخش های بزرگ خطرناک شده است.

در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، زمانی که حماس حمله غیرمنتظره خود را آغاز کرد، ترکیه و اسرائیل پس از بیش از یک دهه روابط متشنج که گاه تا مرز گسست هم پیش می رفت، به سوی عادی سازی حرکت می کردند که ثمره دوره‌های پیچیده بازسازی روابط بود. توانایی مدیریت این سرد و گرم شدن روابط که باعث شگفتی می شود، ریشه در همگرایی های سیاسی، استراتژیک و مهمتر از همه اقتصادی دارد. آینده این روابط پیچیده در شرایط جدید ایجاد شده با بازگشت محوریت مناقشه اسرائیل و فلسطین به خاورمیانه چه خواهد بود ؟

ترکیه اولین کشور مسلمانی بود که در سال ۱۹۴۹ اسرائیل را بلافاصله پس از ایجاد آن به رسمیت شناخت، این دو کشور شرکای قدیمی ای هستند که یکدیگر را به خوبی می شناسند. با وجود برخی تنش های آرام ناشی از درگیری‌های اسرائیل و اعراب در طول جنگ سرد، روابط متقابل آنها پس از پایان جهان دوقطبی در وضعیت خوبی قرار داشت و به نظر نمی رسید که روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه (AKP) در آغاز قرن این همدلی صمیمانه را زیر سوال ببرد. در سال ۲۰۰۸، آنکارا حتی میزبان مذاکرات غیررسمی با هدف اجازه دادن به اسرائیل و رژیم سوریه برای عادی سازی روابط خود شد، مذاکراتی که موفقیت آمیز نبود.

نزدیکی با حماس

منشأ دوری ترکیه و اسرائیل که در سال ۲۰۰۹ آغاز شد بیش از خود مسئله فلسطین وضعیت جدیدی بود که با روی کار آمدن حماس در نوار غزه پس از انتخابات سال ۲۰۰۶ به وجود آمد. زمانی که اسرائیل کارزار بمباران گسترده را در چارچوب عملیات «سرب گداخته » آغاز کرد، آنکارا بلافاصله واکنش نشان داد. در یک واقعه به یاد ماندنی در مجمع داووس در ژانویه ۲۰۰۹، اردوغان با لحنی تند به شیمون پرز، رئیس جمهور اسرائیل حمله کرد.

از أن زمان، شاهد این هستیم که دولت جدید ترکیه هر چه بیشتر به حماس نزدیک می‌شود و تلاش دارد تا آن را به عنوان یک طرف رسمی مذاکره بپذیراند. سپس زمانی که کشتی ماوی مرمره، گل سرسبد کشتی های فعال در کمک انساندوستانه، تلاش کرد تا محاصره غزه را بشکند، ترکیه و اسرائیل تا حد قطع روابط پیش رفتند. این کشتی توسط یک سازمان اسلامی ترکیه اجاره شده بود و در جریان بازرسی آن، ۹ کارمند ترک فعال در امور بشردوستانه کشته شدند. پس از این حادثه به نظر می رسید روابط بین دو کشور برای همیشه تخریب شده است. با این حال، در سال ۲۰۱۳، بنیامین نتانیاهو به صورتی کاملاً بی‌سابقه رسما از ترکیه عذرخواهی کرد. اردوغان عذرخواهی رسمی را پیش شرط از سرگیری روابط اعلام کرده بود. اما بهتر شدن روابط به دنبال این ابتکار چندان نپائید و در سال ۲۰۱۴ بدنبال کارزار حملات جدید به غزه («تیغه حفاظتی») ، رهبر حزب عدالت و توسعه با محکوم کردن آن اسرائیل را متهم کرد که «در بربریت از هیتلر فراتر رفته است»(۱). با اینهمه در سال ۲۰۱۶ ، پس از پرداخت غرامت به خانواده های قربانیان کشتی ماوی مرمره ، روابط دیپلماتیک با تبادل سفیر بین دو کشور در بالاترین سطح برقرار شد. اما آرامش کوتاه مدت بود.

در سال ۲۰۱۹، سرکوب شدید راهپیمایی بزرگ فلسطینیان برای بازگشت به غزه که تعداد زیادی قربانیانی بجا گذاشت، بار دیگر موجب درگیری لفظی رئیس جمهور ترکیه و رئیس دولت اسرائیل شد. از آن زمان به بعد، سطح روابط دیپلماتیک هرچه وخیم‌تر شد تا اینکه در سال ۲۰۲۲ ، بدنبال سفر اسحاق هرتزوگ، رئیس‌جمهور اسرائیل به ترکیه، دو کشور مجددا سفیر مبادله کردند. آنکارا در آنزمان تلاش می‌کرد تا اختلافات خود را با جهان عربی ای (مصر، امارات، عربستان سعودی و غیره) کم تر کند که به نظر می رسید پس از توافق ابراهیم وارد مرحله همگرایی عمومی با اسرائیل شده است.

چیزی که فراتر از نزاعی پایدار جلب توجه می‌کند، انعطاف‌پذیری ای است که در نهایت توانسته رابطه دو کشور را حفظ نماید. زیرا نه بازرسی کشتی بشردوستانه، نه حملات وحشتناک روزافزون به غزه، نه تنش‌های لفظی بسیار خشن بین دو رهبر ، و نه سرکوب خونین تظاهرات فلسطینی، نتوانسته پیوندهای این دو قدرت منطقه ای را شکننده سازد. جایگاه جامعه یهود

برای درک اینکه چگونه روابط ترکیه و اسرائیل توانست بقای خود را حفظ کند و مرتباً احیا شود، مهم است دلایلی شناسایی شود که به پایداری ساختار آن کمک می کند. استحکام پیوندهای اقتصادی اولین ستون این تداوم روابط است. برای متقاعد شدن به این موضوع، کافی است یادآوری کنیم که طی سال‌های درگیری که به آن اشاره شد، ترکیه صادرات خود به اسرائیل را سه برابر کرد و میزان آن از ۲.۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۱ به ۷.۰۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسید. به این ترتیب ترکیه پنجمین تامین کننده نیاز های اسرائیل و هفتمین مشتری آن می باشد که دربرگیرنده ۲.۲ درصد از کل صادرات اسرائیل ، معادل ۲.۵ میلیارد دلار در سال است. این مبادلات تجاری در درجه اول شامل موادضروری است. در خط مقدم واردات اسرائیل از ترکیه فولاد، آهن، منسوجات، وسایل نقلیه موتوری، سیمان، و بویژه نفت آذربایجان قرار دارد که تامین کننده ۴۰ درصد از مصرف سالانه نفت خام اسرائیل است و از طریق قفقاز و شرق آناتولی، با خط لوله باکو- تفلیس- جیهان (BTC)، و بندر جیهان ترانزیت می شود. گروه ترکی زورلو(Zorlu) نیز ۷ درصد برق مصرفی اسرائیل را تامین می کند. به نوبه خود، تل آویو عمدتاً مواد شیمیایی(دارو) و اقلام با فناوری پیشرفته را به ترکیه صادر می کند. این صادرات نقش بسزایی در نوسازی تولیدات صنعتی ترکیه در سال های اخیر به ویژه در حوزه دفاعی داشته است.

حافظه تاریخی عنصر دیگری است که به غلبه بر تشنج در روابط دوجانبه کمک کرده است. یهودیان یکی از «میلت»(۲) های امپراتوری عثمانی بودند. سفاراد های رانده شده از اسپانیا در قرن پانزدهم به ویژه در شهرهای بندری بزرگ ترکیه (سالونیک ، استانبول، ازمیر و غیره) ساکن شدند. علیرغم وضعیت نابرابری که در آغاز جمهوری از آن رنج می بردند ، مانند دوره های مختلف یهودی ستیزی قبل، در طول و بعد از جنگ جهانی دوم ، یهودیان ترکیه یکی از آخرین جوامع یهودی باقی مانده در جهان اسلام هستند. همانطور که موفقیت سریال ترکی Külüp نشان می دهد، سریالی که ویژگی های زبانی و فرهنگی آنها را بازسازی می کند، ترکیه هرگز منکر جایگاه یهودیان نشده است. این گذشته و این فضا باعث هجوم گردشگران اسرائیلی به ترکیه شد که با وجود بحران‌های پی در پی، به رفت و آمد ادامه دادند تا جایی که تا قبل از اکتبر ۲۰۲۳ جزو اولین گردش کنندکان خارجی این کشور بودند.

منافع استراتژیک

در نهایت، هر چه قدر هم که گاه به گاه تشنج بین دو کشور اوج بگیرد ، نباید اهمیت منافع استراتژیک مشترک آنها را دست کم گرفت. ترکیه به دلیل عضویت در سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) متحد غرب باقی مانده و میزبان پایگاه های مهمی است: فرماندهی جنوبی نیروهای زمینی ناتو در ازمیر، ایستگاه رادار کوره جیک ، هشدار دهنده در برابر حملات موشک بالستیک احتمالی ایران و پایگاه نظامی در فرودگاه اینجرلیک که در صورت لزوم می تواند پذیرای هواپیماها وتجهیزات نظامی اسرائیل باشد. در فوریه ۲۰۲۴، آنکارا به طرح سپر آسمان اروپا (European Sky Shield Initiative -ESSI) پیوست که توسط آلمان در سال ۲۰۲۳ راه اندازی شد و ۱۷ کشور در آن شرکت دارند. این پروژه که فرانسه در آن حضور ندارد، از جمله از موشک دوربرد اسرائیل Arrow 3 استفاده خواهد کرد.

علاوه بر این، دو کشور درگیری ای پایدار با سوریه دارند. پس از یک سری مداخلات نظامی که از سال ۲۰۱۶ آغاز شد، آنکارا کنترل نوارهای فرامرزی خاک سوریه را به دست گرفت و از آن زمان تاکنون آنرا اداره و تجهیز می کند. ترکیه البته تاکید می کندکه هیچ گونه ادعای ارزی ای ندارد و می خواهد بویژه از حضور شبه‌نظامیان یگان‌های مدافع خلق کرد (YPG) مرتبط با حزب کارگران کردستان (PKK) جلوگیری کند. اسرائیل بنوبه خود، در چارچوب درگیری‌های جاری، به طور مرتب مواضع رژیم سوریه و متحدانش (حزب‌الله لبنان) در منطقه را با تأیید ضمنی روسیه مورد حمله قرار می‌دهد. اگرچه اختلافات قابل توجهی بین مقامات اسرائیل و ترکیه در مورد تعهدات هریک در قفقاز دیده می شد، اما از سال ۲۰۲۰ یک همگرایی استراتژیک قابل مشاهده است. در جریان جنگ دوم قره باغ کوهستانی، دو کشور از آذربایجان حمایت نظامی سنگینی کردند که در نهایت به آن اجازه داد تا کنترل این منطقه در ارمنستان را دوباره به دست گیرد.

سایه فلسطین

علیرغم این همگرایی ها، شکی نیست که روابط دو کشور در طی پانزده سال گذشته به طور منظم تحت تأثیر اختلافات دائمی شان در مورد مسئله فلسطین و به ویژه وضعیت حاکم بر غزه قرار گرفته است. در پی بازرسی کشتی ماوی مرمره در ژوئن ۲۰۱۰، آنکارا ۱۶ قرارداد تسلیحاتی با تل آویو را لغو کرد. تصمیمی که همچنین باید آنرا در چارچوب بازسازی بومی صنایع دفاعی ترکیه بر اساس نمونه اسرائیل ارزیابی کرد که در خدمت ایجاد سیستمی برای تولید تسلیحات پیشرفته مانند هواپیماهای بدون سرنشین بود که قبلا توسط اسرائیل تامین می شد. اخیراً در ژانویه ۲۰۲۴، ترکیه اسرائیل را از فهرست کشورهای مجاز برای صادرات خارج کرد. این تصمیم مانع از بهره مندی شرکت های ترکیه ای از کمک های دولتی برای صادرات به این کشور می شود. این نشان دهنده توانائی مانور ترکیه در بازار صادراتی پررونقش است، اما روابط تجاری دوجانبه با اسرائیل را عمیقاً زیر سوال نمی برد. در پایان ژانویه ۲۰۲۴، آمار وزارت حمل و نقل ترکیه نشان داد که بیش از ۷۰۰ کشتی ترکیه از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ در بنادر اسرائیل پهلو گرفته اند، یعنی به طور متوسط روزانه ۸ کشتی. محموله های حمل شده شامل محصولاتی (فولاد، نفت، منسوجات و غیره) است که برای ماشین جنگی اسرائیل ضروری می باشد و توسط شرکت هایی اغلب نزدیک به محافل قدرت در ترکیه انجام گرفته است. امری که به گفته روزنامه نگار مستقل، متین سیان(metin cihan) « نشانگر ریاکاری و مواضع دوگانه رهبران ترکیه» است(۳).

سخت شدن موضع ترکیه پس از شروع حمله اسرائیل به غزه و هزاران قربانی غیرنظامی فلسطینی ناشی از آن، به رژیم اجازه داد تا خود را با احساسات مردم ترکیه هماهنگ کند. این موضوع برای حزب عدالت و توسعه اهمیت زیادی دارد، زیرا در انتخابات شهرداری ها که می باید در ۳۱ مارس ۲۰۲۴ برگزار شود ، اردوغان امیدوار است شهرهای نمادین آنکارا و استانبول که در سال ۲۰۱۹ در آنها شکست خورده بود را دوباره فتح کند. با این حال سخت‌ شدن مواضع منجر به زیر سوال رفتن روابط اقتصادی موجود بین دو کشور و یا حتی قطع روابط دیپلماتیک نخواهد شد. آنکارا با تکیه بر تجربه مدیریت بحرانی که در دو دهه گذشته به دست آورده، سعی خواهد کرد روابط تجاری خود با تل آویو را مهار کند و برای جبران آن، روابط اقتصادی با کشورهای خلیج (عربستان سعودی به ویژه امارات) و با مصر را مجددا رونق بخشد.

ضرب الاجل انتخاباتی بهار باید اردوغان را مجبور سازد که با استفاده از آرمان فلسطین به صحنه دیپلماتیک بازگردد و در کنار دیگر قدرت های منطقه ای که از زمان شروع این بحران بسیار فعال بوده اند (قطر، مصر، امارات متحده عربی...) قرار گیرد. چنین نگرشی در نهایت چندان دور از احساسات افکار عمومی ای نخواهد بود، که در ابتدا نسبت به تعهد بیش از حد مستقیم ترکیه موضعی محتاطانه و مبهم داشت و عمدتاً با قطع روابط تجاری موافق نبود. از اینرو، این احتمال وجود دارد که رژیم با تکیه بر مجموعه ای از منافع و احساسات متناقض ، روابط مبهم خود با اسرائیل را همچنان برای مدتی طولانی حفظ کند.

۱- Le Monde, le 19 juillet 2014.

۲- جامعه مذهبی تحت حمایت قانونی

۳- Cité par Nicolas Bourcier dans « Face à Israël, le double visage de la Turquie », Le Monde, 27 décembre 2023.