شاهزاده عبدالعزیز بن سلمان برخلاف افکار بین المللی به ما اطمینان می دهد که «هر مولکول» از ٢٩٧ میلیارد بشکه نفت خام موجود در زیرزمین عربستان از زمین خارج خواهد شد. وزیر انرژی این پادشاهی موروثی، که تقریباً ١٠ درصد نفت خام مصرف شده در جهان را تامین می کند، به این جاه طلبی دامن می زند که کشورش رهبری خود را در بازارهای انرژی حفظ خواهد کرد. حتی اگر به این بها باشد که از دانشمندان سازمان ملل خواسته شود درخواست «جایگزینی تدریجی سوخت‌های فسیلی» را از یک گزارش آب و هوایی منتشر شده در اواسط سال ٢٠٢١ حذف کنند. عبدالعزیز بن سلمان برای توجیه این واقعیت که وسیله نقلیه بعدی او «قطعاً» برقی نخواهد بود، در جریان راه اندازی یک «ابتکار سبز» سعودی گفت: «من باید نسبت به اعتقاداتم صادق باشم».
با این حال، علیرغم موضع گیری صریح برای ادامه دوران «همه چیز نفت»، عربستان سعودی، مانند سایر پادشاهی های نفتی در خلیج فارس، به دنبال سود بردن از ظهور اقتصاد کم کربن است. در سال ٢٠١٩، صندوق سرمایه گذاری دولتی عربستان (Public Investment Fund) دو سوم سرمایه شرکت Lucid Motors ، تولید کننده خودروهای برقی سطح بالا را تصاحب کرد. این استارتاپ آمریکایی افتتاح کارخانه ای را در سال ٢٠٢٤ در این کشور اعلام کرد تا به بازار محلی ٣٥ میلیون نفری که هنوز دست نخورده است ، دست یابد. شبکه ایستگاه های شارژ در عربستان تقریباً وجود ندارد و مجوزهای لازم برای واردات خودروهای برقی به مقدار کم صادر می شود.
امارات متحده عربی هماهنگ با موضع گیری دوگانه اش، قبل از بیست و ششمین کنفرانس سالانه آب و هوای سازمان ملل (COP26) متعهد شد که در سال ٢٠٥٠ به «کربن خنثی» دست یابد، اولین مورد برای یک دولت نفتی در خاورمیانه. در پی آن، عربستان سعودی و بحرین اکنون به دنبال «کربن خنثی» در سال ٢٠٦٠ هستند و به بیش از ١٣٠ کشور متعهد به کنترل انتشار گازهای گلخانه ای پیوسته اند. پاتریشیا اسپینوزا، دبیر اجرایی کنوانسیون سازمان ملل متحد در مورد تغییرات آب و هوا (UNFCCC) گفت: «این تصمیمی است که بازی را تغییر می دهد و تاریخ را تغییر می دهد». اما سکوت کویت، عمان و قطر قابل توجه است.قطر که برگزارکننده جام جهانی فوتبال ٢٠٢٢ است با این وجود وعده برگزاری یک تورنمنت «صفر کربن» را داده است، بدون اینکه مشخص کند چگونه این کار را انجام می دهد. سید محمد، متخصص سیاست محیطی و مدیر راهبرد سازمان غیردولتی قطری جنبش اعراب جوان برای اقلیم (Arab Youth Climate Movement) فاش می کند: «طبق گفتگوهای من با مقامات، آنها واقعاً برای انجام «صفر کربن» آماده نیستند».
ده میلیارد درخت در عربستان سعودی
اسد رزوق، یک کارفرمای لبنانی-بریتانیایی مستقر در سنگاپور و متخصص در انرژی های تجدیدپذیر، تحلیل می‌کند: «چه امارات متحده عربی باشد یا چین، ژاپن و یا ایالات متحده، قبل از هرچیز مهم آنست که یک هدف «صفر کربن» داشته باشیم، سپس بحث در مورد واقعی بودن چنین هدفی و چگونگی دستیابی به آن مطرح می‌شود». اما افشاگری و اعتراض در مورد جنبش بی‌طرفی کربن که تعداد فزاینده‌ای از دولت‌ها و شرکت ها در سراسر جهان به آن ملحق شده‌اند، اوج می گیرد. در توییتی که در حاشیه COP26 منتشر شد، گرتا تونبرگ از استراتژی‌های اعلام شده در مورد خنثی کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای انتقاد کرد. این فعال سوئدی این استراتژی ها را همچون مجوز آلودگی بیشتر به جای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با منشأ انسانی می‌داند: «آلوده‌کنندگان سودجو پرداخت غرامت برای آلودگی را «کارت آزادی از زندان رایگان» خود در بازی آب و هوا می‌دانند.»
در واقع، اگر بی‌طرفی کربن می باید متضمن کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای باشد، در درجه اول به معنای خنثی کردن کربنی است که انتشار آن ادامه دارد، به ویژه از طریق ذخیره آن در ساختارهای زیرزمینی یا با راه‌حل‌های طبیعی مانند ایجاد جنگل‌ها. البته سید محمد در مورد پروژه عربستان برای کاشتن ١٠ میلیارد درخت در دهه های آینده کشور هشدار می دهد : «این درختان قرار نیست فوراً دی اکسید کربن را جذب کنند. این یک زیستگاه طبیعی است، رشد آنها و شروع به جذب دی اکسید کربن به زمان نیاز دارد.» بدین ترتیب او مدل جامعه مبتنی بر کربن را که مورد علاقه مردم محلی است، زیر سوال می برد.
کشورهای خلیج فارس هنوز نقشه راه خود را برای دستیابی به هدف بی‌طرفی کربن آشکار نکرده‌اند، اما انتظار می‌رود که پرداخت غرامت در آن نقشی محوری داشته باشد، در راستای رویکرد سعودی‌ها که از ارزیابی نفت به‌عنوان یک دشمن خودداری می‌کند و کمپین برای غرامت را ترجیح می‌دهد. به گفته آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، سازمانی که مدت‌هاست به گروه‌های نفتی نزدیک است، بی‌طرفی کربن تا سال ٢٠٥٠ با تلاش‌ها برای محدود کردن گرمایش جهانی به میزان افرایش ١.٥ درجه سانتیگراد در مقایسه با دوران پیشا صنعتی سازگار است.
مصرف انرژی ای نا متعارف
در مورد مصرف انرژی، شش کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) پتانسیل وسیعی برای بهینه سازی دارند. تا به امروز، آنها در واقع یکی از بالاترین مصرف سرانه انرژی در جهان را به ثبت رسانده اند که ناشی از حضور همه جانبه دستگاه های تهویه مطبوع برای حفاظت ساکنان از گرمای سوزان تابستان است که به طور منظم به یش از ٥٠ درجه سانتیگراد می رسد. و این کار به لطف جریان برقی انجام می گیرد که بسیار آلاینده است: عربستان سعودی در سال ٢٠١٨ با وجود سطح سخاوتمندانه آفتاب، تنها ٠.٠٤ درصد برق خود را از انرژی های تجدیدپذیر تولید کرد. پادشاهی همچنان یکی از آخرین کشورهای جهان است که بیش از ٤٠ درصد برق خود را بواسطه نیروگاه های نفتی تولید می کند و روزانه سه میلیون بشکه نفت خام را برای تامین نیازهای انرژی داخلی خود و راه اندازی نیروگاه های نمک زدایی آب دریا مصرف می کند. که به همان اندازه برزیل است، کشوری که شش برابر عربستان جمعیت دارد.
در مواجهه با کاهش هزینه‌های تولید برق تجدیدپذیر (خورشیدی اکنون ارزان‌ترین برق تاریخ است) و نیاز به بهبود وضعیت مالی دولت، این اولین اقتصاد کشورهای عربی قصد دارد در سال ٢٠٣٠ ، ٥٠ درصد مصرف برق خود را از منابع تجدیدپذیر تامین کند. یک منبع در بخش انرژی عربستان می گوید:«احتمالا عربستان به همه اهدافش دست نخواهد یافت،اما می توان انتظار داشت که سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید برق به ١٠ تا ٢٠ درصد در پنج تا هفت سال آینده برسد»،
کشورهای خلیج فارس علاوه بر جهت گیری به سوی تولید برق و آب آشامیدنی ای که از سوخت‌های فسیلی کمتری استفاده کند، می‌توانند به نرخ بالای شهرنشینی، بین ٨٤ درصد در عربستان سعودی و ١٠٠ درصد در کویت، تکیه کنند که امکان بهینه‌سازی هزینه‌های زیست‌محیطی زیر ساخت ها به ازای هر فرد را فراهم می کند. آژانس بین المللی انرژی در مورد اهمیت بهینه سازی «انرژی در ساختمان ها» هشدار می دهد، که در صورت عدم اجرای آن، کشورها «نمی توانند به اهداف اقلیمی خود برسند». اگر ساختمان‌های با استاندارد «سبز» هنوز در شبه‌جزیره عربستان نادر هستند (تنها ۱۲ ساختمان در عمان)، امارات در این زمینه همانند استفاده از حسگرهای هوشمند برای روشنایی و ترموستات‌ها یا الگوریتم‌های بهره‌وری انرژی هدایت شده توسط هوش مصنوعی ، پیشرو است. ٨٦٩ ساختمان با استاندارد « سبز » طبقه بندی شده اند و از سال ٢٠١٤ مطابقت با مقررات ساختمان سبز برای تمام ساختمان های جدید الزامی است.
هدی شاکا، کارشناس شهرهای پایدار و بنیانگذار وبلاگ توسعه پایدار در شهرهای عربی The Green Urbanista می‌گوید: «سیاست‌های برنامه‌ریزی شهری می‌توانند تشویق کننده ساختمان‌های با کارآئی انرژی بالا باشند و تولید انرژی بدون کربن را در محیطی که از قبل آماده شده ، ادغام کند. نرخ بالای شهرنشینی نیز امتیازی است برای بازنگری سیستم جابجائی شهری با استفاده بهتر از حمل و نقل عمومی. در خیابان‌ها و مراکز خرید دبی، شبکه‌های مترو، تراموا و اتوبوس که حدود ٢١٢ میلیون سفر را در سال ٢٠٢٠ جابجا کرده‌اند، در حال حاضر برای بسیاری از کارگران خارجی یک واقعیت زندگی روزمره است.
در عربستان سعودی، ولیعهد محمد بن سلمان، پروژه The Line را اعلام کرد، شهری به طول ١٧٠ کیلومتر بدون خودرو که سبک زندگی اجتماعی کم کربن را ترویج می کند و در اطراف مراکز حمل و نقل ساخته می شود. با این حال، منتقدان همچنان در باره آن تردید دارند و بر عملکرد ضعیف منطقه در اجرای اهداف بلندپروازانه اش تاکید می کنند. مثال کشور عمان عظمت کار را آشکار می کند. اسلام بوزگوندا، کارشناس پایداری اجتماعی و مدرس دانشگاه توئنته هلند، پس از چندین تجربه حرفه ای در عمان، خاطرنشان می کند: «مقامات در تغییر ذهنیت، به ویژه برای کاهش وابستگی به خودرو با مشکلاتی جدی مواجه هستند».
نشستن پشت میز مذاکره درباره آب و هوا
شش کشور شورای همکاری خلیج فارس جزو دوازده کشوری هستند که بالاترین سرانه انتشار دی اکسید کربن (CO2) را در جهان دارند. انتشار CO2 عربستان سعودی در سال ٢٠١٩ نزدیک به ٥٨٠ میلیون تن یا تقریباً چهار برابر بیشتر از سرانه فرانسه برآورد شده است. اما مصرف افسارگسیخته آشکار انرژی کشورهای خلیج فارس در واقع مسئولیت اقتصاد جهانی را در آلودگی زیست محیطی پنهان می کند. در واقع، بخش قابل توجهی از انتشار گازهای گلخانه ای منطقه نتیجه تولید سوخت های فسیلی برای بازارهای مصرف در کشورهای دیگر است.
مطالعه انجام شده توسط سید محمد نشان می دهد که ٦٤ درصد از دی اکسید کربن (CO2) منتشر شده در قلمرو قطر در ارتباط با صادرات است. امارات بزرگترین صادرکننده گاز طبیعی مایع در جهان است و عربستان سعودی و امارات به ترتیب ١١.٥ میلیون و ٣.٦٥ میلیون بشکه در روز نفت تولید می کنند که اکثریت قریب به اتفاق آن صادر می شود. این تحلیلگر سیاست زیست محیطی می گوید که کشورهای منطقه از زمان آغاز مذاکرات آب و هوا در سال ١٩٩٢ «به درستی از خود دفاع نکرده اند». او می‌گوید: «توافق پاریس در سال ٢٠١٥ زمان مناسبی بود تا آنها امتیاز کسب کنند، اما آنها آن را از دست دادند، و اکنون دیگر دیر شده است»، آنها می توانستند خواستار تقسیم مساوی مسئولیت انتشار گازهای گلخانه‌ای در ارتباط با سوخت های فسیلی بین تولیدکنندگان و مشتریان آنها باشند.
با تشدید فشار بین المللی برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی، صادرکنندگان نفت خلیج فارس به طور قاطعانه از پذیرفتن مسئولیت CO2 منتشر شده در روند تولید برای صادرات، به ویژه به کشورهای آسیایی، خودداری می کنند. رویکردی که در تضاد با نگرش بی عملی است که مدت‌ها در مورد این موضوع داشتند و به مشتریان نهایی اجازه می‌داد خود را از بار مسئولیت زیست محیطی مرتبط با مواد خام مصرف‌شده رها کنند. در اعلامیه‌های بی‌طرفی کربن کشورهای خلیج‌فارس توجه می شود که میزان هر گونه انتشار مرتبط با محصولاتی که صادرات می شود، ازتعهدات «کربن خنثی» آنها کسر شوند، بدین ترتیب تعهدات «کربن خنثی» آنها به مصرف انرژی داخلی محدود می‌شود. استراتژی ای که به دولت های منطقه اجازه می دهد تا مسئله تقسیم برابر هزینه کربن زدایی اقتصاد جهانی را مطرح کنند.
پس از دهه ها لابی گری شدید علیه بحران آب و هوا، منطقه در حال تغییر رویه به سمت حمایت از راه حل های زیست محیطی است. اعلامیه‌های بی‌طرفی کربن به منطقه امکان می‌دهد پشت میز مذاکره درباره آب و هوا جای بگیرد. به عنوان مثال، امارات متحده عربی به تازگی حق سازماندهی COP28 را در سال ٢٠٢٣ به دست آورده است. هدف سلطنت های نفتی خلیج فارس، حفظ منافع اقتصادی و ترویج گفتمانی مساعد برای حفظ سوخت های فسیلی در ترکیب انرژی جهانی است. عبدالعزیز بن سلمان در باره COP26 می‌گوید: «ضروری است که تنوع راه‌حل‌های اقلیمی و اهمیت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را همانطور که در توافقنامه پاریس تصریح شده است، بدون هیچ گونه موضع گیری له یا علیه یک منبع انرژی خاص، باز بشناسیم».
چند ماه پیش از آن، وزیر انرژی عربستان سعودی، وفادار به خط مشی خود در مخالفت با هرگونه تلاش برای حذف نقش طلای سیاه در تاریخ بشر، نقشه راه آژانس بین المللی انرژی برای دستیابی به «کربن خنثی» تا سال ٢٠٥٠ را رد کرد. این نقشه راه از استقرار گسترده همه فن آوری های موجود انرژی پاک ، به ضرر استفاده از سوخت های فسیلی حمایت می کند. او با کنایه گفت: « این گزارش دنباله فیلم La La Land (١) است. چرا باید آن را جدی بگیرم؟ »
* «کربن خنثی»(Carbon neutrality) به معنی انتشار صفر خالص (net zero) دی اکسید کربن است.
١- فیلم موزیکال رمانتیکی که کارگردان فرانسوی-آمریکائی آن، Damien است