تغییر اتحادهای سیاسی عراق

در ۳۰ مارس ۲۰۲۲، مقتدی صدر، رهبر جریان شیعی صدر، که برنده انتخابات مجلس در اکتبر سال گذشته بود، در توییتی اعلام کرد که بن بست سیاسی را به «سهم بندی» در چهارچوب یک «دولت سهمیه ای» ترجیح می دهد. منظور او از این حرف نیروهای «چهارچوب هماهنگی» بود که مجموعه ای است که به ویژه نمایندگان سیاسی معترض به نتیجه انتخابات را دربر می گیرد. انتخاباتی که در پایان دسامبر نتایج آن توسط دادگاه عالی فدرال معتبر شناخته شد.

واکنش صدر درپی دومین شکست ائتلاف «نجات میهن» او برای تشکیل یک نشست رأی گیری در مجلس جهت انتخاب رییس جمهوری است.

۶ ماه پس از اعلام نتایج انتخابات، مقتدی صدر هنوز نتوانسته دولت اکثریتی مورد نظر خود را تشکیل دهد زیرا ائتلاف «نجات میهن» او برای داشتن اکثریت مطلق به ۲۵ نماینده دیگر در مجلس نیاز دارد. این ائتلاف شامل ۷۳ نماینده از جریان صدر، (از مجموع ۳۲۹ نماینده مجلس)، ۳۷ نماینده از «حزب دموکراتیک کردستان» (PDK) به رهبری مسعود بارزانی و نیز ۳۷ نماینده از جنبش سنی «حاکمیت» به رهبری محمد الحلبوسی، رییس مجلس است و این نخستین بار است که ائتلافی به این شکل در عراق تشکیل می شود که در عین حال سنی ها، شیعیان و کردها را دربر می گیرد. اما، حریفان شیعه مقتدی صدر، می خواهند با به حاشیه راندن اوجلوی انحصار قدرت و این که رهبری جامعه شیعه به دست او بیفتد را بگیرند.

به رغم قدرت سیاسی، مردمی و نیروی مسلحی که این رهبر شیعه از آن برخوردار است، این وضعیت انسداد سیاسی برای او احساس شکست ایجاد کرده است. درواقع، حریفان شیعه او در ۲۶ و ۳۰ مارس ۲۰۲۲ موفق شدند از به حد نصاب رسیدن تعداد نمایندگان مجلس (۲۲۰ نماینده) برای برگزاری نشست و انتخاب ریبر احمد خالد بارزانی، نامزد حزب دموکرات کردستان (PDK) به ریاست جمهوری (۱) جلوگیری کنند. در چنین وضعیتی، تشکیل دولت بدون انتخاب رییس جمهوری غیرممکن است. درواقع، رییس جمهوری است که می باید ظرف ۱۵ روز پس از انتخاب خود، نامزد حزب دارای اکثریت را به سمت نخست وزیر منصوب کند و او سپس دولت خود را تشکیل دهد. تا به حال، تنها رییس مجلس توانسته تجدید انتخاب شود.

اکنون چندماه است که عراق به خاطر اختلافات داخلی میان کردها در وضعیت بن بست سیاسی به سرمی برد زیرا سمت ریاست جمهوری درعین حال عرصه رقابت «حزب دموکرات کردستان» (PDK) مسعود بارزانی و «اتحادیه میهنی کردستان» (UPK) بافل طالبانی، پسر جلال طالبانی، رییس جمهوری پیشین است. حزب دموکرات بارزانی می خواهد به هر قیمتی که شده نامزد خود را تحمیل کند و بر انحصار خانواده طالبانی بر سمت ریاست جمهوری از سال ۲۰۰۵ پایان دهد.

این اختلاف امری تازه نیست و در چهارچوب درگیری های منطقه ای است. درواقع، «حزب دموکرات کردستان» (PDK) به نظر می آید که نزدیک به ایالات متحده و متحدان آن در منطقه، از جمله اسرائیل است، درحالی که «اتحادیه میهنی کردستان» (UPK) متهم به تبانی با ایران و متحدان آن در بغداد است. درواقع، مبارزه ای که در باره سمت ریاست جمهوری درگرفته، از چهارچوب ملی فراتر می رود زیرا ایران و متحدانش در بغداداز پذیرش این که این سمت نصیب حزب دموکرات بارزانی شود خودداری می کنند و حامی تجدید انتخاب بهرام صالح، رئیس جمهوری کنونی وابسته به اتحادیه میهنی کردستان (UPK) هستند.

یکی از اعضای اتحادیه میهنی کردستان، این زورآزمایی را چنین توضیح می دهد: «اگر نامزد بارزانی پذیرفته شود، حزب او از این پس ریاست جمهوری عراق، ریاست دولت اقلیم کردستان عراق (KRG) به رهبری مسعود بارزانی و سمت نخست وزیری دولت اقلیم کردستان عراق (به تصدی مسرور- به کردی مه سروور- بارزانی، پسر مسعود) را در اختیار خواهد داشت. مسعود بارزانی این مبارزه را نه بین دو حزب کرد، بلکه بین دو خانواده [بارزانی و طالبانی] می بیند. درواقع، همه نامزدهایی که او برای این سمت معرفی کرده اعضای خانواده خودش هستند. با لغو نامزدی دایی اش، هشیار زیباری وزیر پیشین دارایی [و امور خارجه] توسط دادگاه فدرال، او از نامزدی یکی دیگر از اعضای خانواده خود ، ریبر احمد خالد بارزانی حمایت می کند.

آنکارا، متحد کننده حزب های کرد

تغییر وضعیت سیاسی در عراق با تظاهرات اکتبر ۲۰۱۹ آغاز شد. در این تظاهرات دهها هزار عراقی موجی از اعتراض «علیه فساد»، گروه های مسلح و سوء اداره امور ایجاد کردند که تا یک سال تداوم یافت. این تظاهرات بی سابقه در تاریخ مدرن کشور با حمایت مرجع عالی تقلید شیعیان، آیت الله علی سیستانی انجام شد و منجر به سقوط دولت عادل عبدالمهدی، نخست وزیر مورد حمایت ایران و انتصاب مصطفی الکاظمی به سمت نخست وزیر، که کم و بیش لائیک است شد.

همچنین، این رویداد باعث به وجود آمدن تغییراتی در تعادل سیاسی کشور شد. بین سال های ۲۰۰۴ و ۲۰۱۸، همه دولت ها بر مبنای مصالحه تشکیل می شدند، وزارت خانه ها بین ۳ گروه بزرگ یعنی شیعیان، سنی ها و کردها تقسیم می شد و هرکدام ائتلاف های خاص خود را تشکیل می دادند. اما وضعیت تغییر یافت. البته، قاعده تلویحی ای که ۳ سمت ریاست را به ۳ گروه بزرگ محول می کرد رعایت شد، اما چند و چون رسیدن به این سمت ها و چگونگی اتحادها تغییر یافت.

در طول دو سال اخیر، شکل های جدیدی از اِعمال نفوذ در صحنه سیاسی به وجود آمد. در ورای نفوذهای «کلاسیک»، اعم از آمریکایی، ایرانی یا سعودی،نقش اتحاد قطر- ترکیه و نیز ورود نیرومند بازیگران اماراتی به صحنه سیاسی عراق، که می کوشند جای عربستان سعودی را بگیرند، دیده می شود. در سوی دیگر نیز دیده می شود که ایران، به ویژه پس از شکست متحدانش در آخرین انتخابات مجلس، ناگزیر از عقب نشینی شده است.

در دو سال گذشته، آنکارا به شکلی خاص، به ویژه توسط هاکان فیدان، رئیس دستگاه های اطلاعاتی، به وضعیت عراق علاقمند شده است. ترکیه موفق شده بسیاری از حزب های سنی، که دستخوش تفرقه شدید بودند را در یک اتحاد موسوم به «اتحاد حاکمیت» با هم متحد کند. این اتحاد عمدتا با میانجیگری رجب طیب اردوغان شکل گرفت که در ۴ اکتبر ۲۰۲۱ – یک هفته پیش از انتخابات مجلس- دو رهبر سنی، محمد الحلبوسی و خمیس الخنجر را به صورت جداگانه و خصوصی پذیرا شد. اردوغان موفق شد این دو شخصیت عراقی را با هم آشتی داده، به یک دوره طولانی از تنش پایان دهد و برای نخستین بار همه حزب های سنی را با هم متحد کند. به گفته منابعی که به آنها دسترسی داشتیم، رییس جمهوری ترکیه به الحلبوسی پیشنهاد کرده که سمت ریاست مجلس خود را حفظ کند و الخنجر هم به سمت معاون رئیس جمهوری منصوب شود. مورد نخست این پیشنهادها اکنون انجام شده است.

کم شدن سرعت ایران

نزدیکی بین ترکیه و امارات متحده عربی هم در بازسازی فضای سیاسی عراق نقش داشته است. با آن که تاکنون سنی ها به دو دسته هواداران قطر- ترکیه از یک سو و عربستان سعودی- امارات از سوی دیگر تقسیم شده بودند، اکنون این تفرقه از بین رفته ولی بخشی از رهبران حزب اسلامی عراق – که شاخه اخوان المسلمین در این کشور است- همچنان، اگرنه متحد، دستکم نزدیک به ایران هستند.

با آن که ایران در دهه گذشته موفق به ایجاد تفرقه در نیروهای سیاسی سنی شده و بخشی از شخصیت های آنها را با خود همراه کرده بود، امروز می باید با اتحادی که ترکیه به وجود آورده رودررو شود، درحالی که در همین زمان اردوگاه شیعه دچار تفرقه شده است. تهران که حامی اصلی حزب های شیعه و گروه های مسلح آنها است، دیگر قادر به زیر نفوذ خود نگهداشتن همه عوامل شیعی نیست. پیروزی مقتدی صدر و اتحاد او با بارزانی و الحلبوسی، برای ایران نگرانی از خطری به وجود آورده که آن را واداشته به رهبران سنی و کرد هشدار دهد که از افتادن در آغوش مقتدی صدر پرهیز کنند. موقعیت ایران چنان متزلزل شده که برخی از رقبایش به کشورهای خلیج [فارس] و ایالات متحده نزدیک شده اند. از تشتتی که درمورد تشکیل دولت به وجود آمده هم چیزی نمی گوییم. ایران و متحدان عراقی اش بی وقفه ائتلاف سه گانه را به تحت حمایت آمریکا، امارات متحده عربی و اسرائیل بودن متهم می کنند.

این تغییرات، درگیری بین نوری المالکی، نخست وزیر اسبق و بهترین دشمنش مقتدی صدر را از نو زنده کرده است. درواقع، المالکی پس از آن که حزبش در انتخابات 34 کرسی به دست آورد، به صحنه سیاسی بازگشته است. حزب او پیشتر در مجلس 25 کرسی داشت. این پیروزی تعادلی جدید در اردوگاه شعه، که مقتدی صدر می خواهد تنها رهبر یا دستکم رهبر اصلی آن باشد پدیدآورده است. این چیزی است که نه شبه نظامیان مسلح، نه حزب های شیعه و نه شخصیت هایی مانند المالکی یا عمار الحکیم، رهبر جریان «خرد» نمی توانند بپذیرند.

۱- از سال ۲۰۰۳ در عراق مرسوم بود که رئیس جمهوری کرد، نخست وزیر عرب شیعه و رئیس مجلس عرب سنی باشد.