در سال ۱۹۵۳ سرویس های مخفی آژانس اطلاعات مرکزی (سیا) در آمریکا و سرویس اطلاعات نظامی (MI6) در انگلستان عملیات آژاکس (AJAX) را به راه انداختند، کودتایی با هدف سرنگون سازی نخست وزیر محمد مصدق، در عکس العمل به ملی سازی نفت ایران. از سال ۱۹۱۲ دولت بریتانیا سهامدار اصلی شرکت نفت ایران و انگلیس (Anglo-Iranian Oil Company) ، صاحب امتیاز انحصاری بهره برداری از طلای سیاه بود.
مسئلهٔ نفت
اگرچه ایران برای مدت کوتاهی در سال ۱۹۴۱ به اشغال نیروهای انگلیس و اتحاد جماهیر شوروی در آمد، اما قدرت های غربی بر ایران سلطهٔ استعماری نداشتند. هدف اصلی عملیات اشغال نیز تامین امنیت حوزه های نفتی آبادان و تضمین وجود کریدوری برای رساندن نیازهای اتحاد جماهیر شوروی در طی جنگ جهانی دوم بود.
در سال ۱۹۴۱، انگلستان همچنین سلطنت رضا شاه پهلوی را به دلیل اینکه وی با آلمان هیتلری روابط گرم دیپلماتیک برقرار کرده بود پایان داد، و او را مجبور به استعفا و رفتن به تبعید نمود. آنان وی را با پسرش محمد رضا جایگزین کردند که به آنان روی خوشتری نشان میداد و قرار شده بود قدرت را با مجلس سهیم شود.
در پایان جنگ جهانی دوم، آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی مشغول جدال بر سر نفوذ در ایران بودند، و بهره برداری بریتانیایی ها از نفت ایران ادامه داشت. با رسیدن سال ۱۹۵۰، بسیاری از جناح‌های سیاسی در ایران خواستار بازپس گیری منابع نفتی از انگلستان بودند. احساس تمایل عمومی به حاکمیت بر منابع کشور در سال ۱۹۵۱ منجر به به قدرت رسیدن محمد مصدق و حزبش جبهه ملی شد، که خواستار استقلال اقتصادی و سیاسی و خروج کشور از قیمومت قدرتهای خارجی بود. هدفش: استخراج، پالایش و فروش نفت بایستی تحت کنترل دولت ایران قرار گیرد.
در همان سال مصدق شرکت ملی نفت ایران را برای جایگزینی شرکت نفت انگلیس و ایران تاسیس، و قانون ملی سازی نفت را تصویب کرد. مجله «تایم» وی را به عنوان «مرد سال» انتخاب کرد و او را «جورج واشنگتن ایران» لقب داد. انگلیس در مقابل برای تحت فشار گذاشتن و منزوی کردن مصدق، ایران را مورد تحریم نفتی قرار داد. این سیاست ایران را به آستانه ورشکستگی کشاند، اما نخست وزیر را به خاطر قد علم کردن در برابر لندن بسیار محبوب ساخت.
مقابله با دخالت های غرب
عملیات «آژاکس» در متن همین تحریم های اقتصادی اتفاق افتاد، و به درخواست انگلیس، که آمریکا را قانع کرده بود ایران در شرف پیوستن به کمپ شوروی است. وحشت آمریکا از کمونیسم با افزایش وزن سیاسی حزب توده در ایران بیشتر قوت گرفته بود، حزبی کمونیست که در دهه ۵۰ به تاثیر گذار ترین حزب سیاسی ایران تبدیل گردیده بود، و مصدق نیز به آن نزدیک شده بود.
برای پیشگیری از هرنوع «آلودگی» به کمونیسم، سازمان سیا و MI6 تصمیم میگیرند وارد عمل شوند. در نوزدهم ماه آگوست ۱۹۵۳، مصدق سرنگون میشود تا قدرت بیشتری در دستان محمد رضا پهلوی متمرکز شود. اما این وضعیت برای ایرانیانی که شاه را بیش از پیش به چشم یک عروسک دست نشانده غرب میبینند، تحقیر آمیز است.
این کودتا منجر به تقویت نوعی ملی گرایی میشود که به طور فزاینده با دخالت کشور های غربی تعارض دارد، و مصدق را تبدیل به نمادی برای دموکراسی و غرور ملی میگرداند.
در سال ۱۹۷۹انقلاب ایران با موج گسترده ای از تظاهرات ملتهب از احساسات تند ضد امپریالیستی شاه را از سلطنت خلع میکند و در نهایت به اشغال سفارت آمریکا در تهران میانجامد. عکس مصدق، که در سال ۱۹۶۷ درگذشته، در بسیاری از بروشورهایی که در روزهای انقلاب توزیع شده ظاهر میشود، و همچنین روی جلد کتابچه های فراوانی در باره دموکراسی، ضدیت با امپریالیسم، و مدرنیته. در نهایت روحانیون شیعه زمام قدرت را به دست گرفتند و جمهوری اسلامی رسما به مقابله با آمریکا، انگلستان، و اسرائیل پرداخت.
یکی از نقاط اصلی اختلاف ایران با کشورهای غربی امروز بر سر تعقیب برنامه هسته ای اوست، که مناقشات نفتی سالهای ۱۹۵۰ را در خاطر زنده میکند. در واقع هردوی این سیاست ها بر سر دفاع از حاکمیت آن کشور است، و تحریم های امروز توسط آمریکا نیز یادآور تحریم هایی است که در آن زمان توسط انگلستان اجرا شده بود، تحریم هایی که همان زمان هم قرار بود رهبران ایران را به زانو درآورد. اما پشتیبانی مردم از رژیم در واکنش به این سیاستهای آمریکایی تقویت میشود، همانطور که مشاهده کردیم چگونه ترور ژنرال سلیمانی منجر به پیروزی محافظه کاران در انتخابات مجلس سال ۲۰۲۰ شد.