ترکيه. نمايش مسخره «فتح مجدد ايا صوفيا»

در تاريخ ١٩ ژوئيه ٢٠٢٠، رجب طيب اردوغان رئيس جهور ترکيه، جهت فراهم آوردن مقدمات برگزاري نخستين نماز جمعه- چه عقب گرد تاريخي اي!- در [مسجد] ايا صوفيا در اين محل حاضر شد که در واقع به گونه اي گرامي داشت پيمان لوزان(٢٤ژوئيه ١٩٢٣) بود؛ پيماني که طي ان حاکميت دولت ترک بر اراضي اش را، پس از جنگ هاي استقلال(١٩١٩-١٩٢٣) به رسميت شناخت. در اصل قرار بود«فتح مجدد» اياصوفيا بسيار پرسروصدا و اتحاد آور باشد، ولي به زحمت مي توان گفت که موفق به انجام آن گرديد، چرا که مردم ترکيه دلمشغولي هاي ديگري دارند.

چند روز پس از تصميم دهمين نشست شوراي ملي ترکيه(١٠ژوئيه٢٠٢٠) مبني بر ابطال مصوبه نوامبر ١٩٣٤ شوراي وزيران، که مهرتائيدي بر تبديل صوفيا مقدس(ايا صوفيا) به موزه زده بود، و پيش از برگزاري نخستين نمازجمعه ٢٤ ژوئيه در اين کليساي کهنسال، که حالا ديگر مسجد محسوب مي شود، بد نيست به اين چرخش نوين در عرصه سياست ترکيه نگاهي بيندازيم. در عين حال بايد از افتادن در تله «اردوغانيسم» پرهيز نمود؛ اصطلاحي که به نوعي واپس گرائي فرهنگي تاريخ گذشته اطلاق مي شود، اصطلاحي که نماينده نوعي شکست در تحليل سياسي است.

با توجه به اولين واکنش هاي داخلي نسبت به اين حرکت، مي توان ادعا کرد، اهميتي که تحليلگران خارجي به اين تحرک رسانه اي و نمادين داده اند، تا حد زيادي نامتناسب به نظر مي رسد. با اين که خطررنجاندن دوستداران تحليل احساسات گرا وجود دارد، بايد گفت اين ماجرا را نمي توان يک پيروزي گرته برداري شده از نوع تشکيلات حکومت اسلامي به شمار آورد، حتي اگر با تبليغات گسترده سال هاي ٢٠١٥ و ٢٠١٦، به ويژه درنشريه اينترنتي ترک زبان با نام شاخص قسطنطنيه، کانون توجه موضوع باز پس گيري صوفيه مقدس قرار داده باشد. چه چيزي پشت اين نمايش قدرت فرا رسانه اي قرار دارد ؟

فراتر از جايگاه ويژه اي که رجب طيب اردوغان در فضاي رسانه اي ترکيه به خود اختصاص داده، اين که موضوع مسجد اياصوفيا تنها دغدغه يک رئيس جمهور با گرايشات وسواس گونه است، خود منشاء يک سوء تفاهم تاريخي -سياسي خواهد بود. يادآوري مواردي چند جهت اثبات اين قضيه مفيد خواهد بود.

کشمکشي ديرپا

در ماه مارس ٢٠١٩ ، اندکي پس از ماجراي کريس چرچ(١) ،زماني که رجب طيب اردوغان طي يک برنامه تلويزيوني [از جانب مجري] مورد پرسشي چالشي قرار گرفت، از خود خويشتن داري بسياري نشان داد. در حقيقت، ساخت مسجد جامع شامليجا، که ظرفيت پذيرائي از نمازگزاران در آن از مسجد ايا صوفيا فراتر رفته بود، تازه به اتمام مي رسيد. همين عملکرد تکنولوژيکي و نمادين بسيار چشمگير از نگاه او کفايت مي کرد؛ از نظر حزب عدالت و توسعه، با ساخت شامليجا، ترکيه نوين مي رود تا با اين «ابرمسجد»، که چندي بعد ايا صوفيا جديد وعمارت نمادين جديد پايتخت امپراتوري باستاني ترکيه لقب خواهد گرفت، مجدداً احياء گردد. نيازي به طرح دوباره اين قضيه قديمي نبود، به ويژه که کليساي قديمي يکي از نقاط پربازديد جهانگردان و همچنين از مکان هاي پرمنفعت براي درامد حکومت است.

علاوه بر اين، از سال ١٩٩١ فضاي اقامه نماز در يکي از صحن هاي عمومي [مسجد] ايا صوفيا براي مسمانان در نظر گرفته شده بود که از راه هاي دسترسي گردشگران جدا بود و امکان اداي فرايض ديني را در مسجد فراهم نموده بود. جداي از اين تدابير، در اکتبر ٢٠١٨، طي همان نشست دهم شوراي ملي، در خواست تجديدنظر ابطال تصميم مشهور سال ١٩٣٤ رد شده بود. گوئي براي رئيس جمهورعملگراي ترکيه که موزه زدائي و بازآوري مسجد اياصوفيا در دستور کارش نبود(ديگر نبود)، اين قضيه فيصله يافته بود.

در حقيقت، اين «نزاع برسر اياصوفيا» که وي دربرهه هاي گوناگون زندگي سياسي اش براي خود رقم زده، منحصراً متعلق به او نيست. اين موضوع بسيار قديمي تر بوده و مي توان تائيد کرد که قدمت آن دست کم به دهه ٥٠ ميلادي باز مي گردد. مهم ترين ماخذ بارز محافل انتقام جو، درحقيقت شعر معروف نظريه پرداز ترک عثمان يوکسل سردنگشتي (١٩١٧-١٩٨٣)تحت عنوان «اياصوفيا» است که تمامي استدلال ها و کليشه هاي اين نزاع را يکجا فراهم آورده و تاريخ خلق آن به سال ١٩٥٩ باز مي گردد؛ زماني که اردوغان تنها ٥ سال داشته. از همان مطلع شعر مي توان به بن مايه و مقصود آن پي برد:« درود بر تو اي ايا صوفيا، پرتو درخشان اسلام، مايه فخر سرزمين ترک، با رواقهاي جاي گرفته بر مناره هايت، نشانه شرافت فتحي و فاتح، اي محراب مجلل که شکوهت بي انتهاست، از چه روي اين چنين تنهائي...؟» سردنگشتي در ادامه چونان يک روشن بين، بازگشت عمارت را(به مسجد) پيشگوئي مي کند و «محراب تنها»ي محبوب را، «فتح ثاني» لقب مي دهد.

محافظه کاران و ملي گرايان افراطي

مهم تر از همه اين که، اين مبارزات به سمت کنشگران سياسي-اجتماعي تحول خواه و متکثر، که خودمختاري و منطق عمل ويژه خود را دارند، تغيير مسير داد. در اوريل ١٩٩٤، حزب اردوغان که به تازگي کرسي شهرداري کلان شهر استانبول را از ان خود کرده بود، تلاش ناموفقي براي کسب قدرت داشت و سپس چشم خود را، بر اين روياي ديرين محافل محافظه کار ضد جمهوري و ملي گرايان افراطي بست. بنابراين جدال بر سر صحت امضاي آتاتورک وهمچنين اين واقعيت که اين تصميم هرگز در روزنامه رسمي جمهوري ترکيه منتشر نشده وتنها درضميمه مصوبه موزه سازي ٢٤ نوامبر ١٩٣٤ به ثبت رسيده، در ٢٤ نوامبر ٢٠١٣ در مجلس شوراي ملي صورت علني به خود گرفت؛ آن هم نه از جانب حزب اردوغان، بلکه توسط شريک انتخاباتي اش حزب اقدام ملي، حزبي که اردوغان ناگزير به ائتلاف با ان بود و کرسي هاي زيادي را در مجلس اشغال کرده بود. به ويژه توسط معاون پارلماني گروهش و همچنين رئيس سابق انجمن رسمي تاريخ ترکيه(TTK) ( ١٩٩٣-٢٠٠٨) که بوسيله مصطفي کمال در سال ١٩٣١ پايه گذاري شده بود؛ مورخ يوسف حلاج اقلودر سال ٢٠١٣ ايا صوفيه را «حق شمشير» خطاب کرد، غنيمتي که به فاتحين جنگ مي رسد.

حزب اقدام ملي همچنين پس از مصوبه تاريخ ١٠ ژوئن ٢٠٢٠ ، در وب سايت خود به طور رسمي اعلام کرد:«اياصوفيا ميراث ملي و فرهنگ ملي است». (٢)حتي به نظر مي رسيد که رئيس جمهور اردوغان نيز به گونه اي عقب نشيني کرده است.

در همين راستا، همراه با احياء ايدئولوژيک، تحرک رسانه اي و اقدامات قضائي در ارتباط با اين کشمکش توسط سازمان ها و تشکلات پيگيري مي شد؛ از جمله «سازمان حفظ آثارتاريخي و مباني تغييرناپذير محيط زيست»(٣) که در سال ٢٠٠٥ در بورسا پايه گذاري شده بود. همين بنياد وابسته به «جامعه مدني محافظه کار» بود که نه تنها در خصوص موضوع مسجد اياصوفيه، بلکه در مجموعه اي از مسائل به تخصصي چشمگير در تقاضاي فرجام به داوري هاي قضائي دست يافته بود: با فعال کردن روند قضائي در سال ٢٠١٦ و سپس در اکتبر ٢٠١٨(در سال ٢٠١٨ اين شوراي عالي قانون اساسي بود که با تغيير ماهيت کليسا مخالفت خود را اعلام کرد)و در نهايت مجدداً در سال ٢٠٢٠ اين فرجام شکل عملي به خود گرفت.

در واقع کنار گذاشتن [نظريه] گفتگوي تمدن ها که اردوغان- نخست وزير وقت ترکيه- به همراه همتاي اسپانيائي اش در اثناي سال هاي ٢٠٠٠ منادي پرشور آن به شمار مي رفت، برابر بود با خداحافظي با وعده هاي داده شده از جانب سازمان يونسکو که در سال ١٩٨٥ با ثبت بخش تاريخي استانبول در «فهرست ميراث جهاني بشريت» موافقت نموده بود. آيا بايد همچنين با روحيه حاکم بر سال ٢٠١٠ که طي آن استانبول با حمايت اتحاديه اروپا يکي از سه «پايتخت» فرهنگي اين قاره محسوب شده بود، خداحفظي کرد؟ آيا محل تلاقي « تساهل عثماني» و نقطه همگرائي خوش آهنگ سه مذهب صاحب کتاب، يعني استانبول- استعاره «پل» ديگر تهوع آور شده- به بوته فراموشي سپرده شود؟

در برابر سرخوردگي سياسي

چرا چنين چرخشي طي سال ٢٠٢٠ رخ داد؟ زيرا علي رغم مساعدت هاي سخاوتمندانه قطر از سال ٢٠١٣ به اين سو، همه گيري کرونا که کماکان بيرحمانه در کشور مي تازد، موجب گرديده اقتصاد کشور، با وضعيت وخيمي دست به گريبان باشد. هيچگاه شمار و درصد بيکاران اعلام شده در تاريخ کشور تا اين اندازه زياد نبوده است، هيچگاه پول ملي در مقابل ارزها ي خارجي دروضعيتي چنين ضعيف و بي ثبات قرار نداشته و هرگز بدهي خانوارها و تجار تا به اين اندازه سر به فلک نکشيده بود. به نظر مي رسد قطار مدل توسعه اي مبتني بر ساخت و ساز هاي زيربنائي و بخش ساختمان، از ريل خارج شده است. تشکيل دو حزب سياسي تازه پا گرفته، که اعضاء آن عموماً افرادي هستند که از[سياست هاي] حزب عدالت و توسعه دلسرد و نااميد شده اند، منشأ حدس و گمان زيادي در خصوص ريزش ناگزير آراء پايگاه انتخاباتي اين حزب شده است.

از ديگر نشانه هاي افزايش نااميدي سياسي، مي توان به گراميداشت و شادي ناشي از شکست کودتاي ١٥ژوئيه ٢٠١٦ اشاره کرد که به آن اندازه که دولت انتظار داشت پرشکوه و منسجم به منصه ظهور نرسيد. اين حقيقت که موقعيت بين المللي ترکيه به وضوح رو به افول گذاشته است را نيز بايد به موارد فوق اضافه کرد: ائتلاف با روسيه و ليبي تحت آزمون گرفته است.

در نتيجه ظاهراً، اتخاذ چنين تصميمي آن قدرها هم ناگزير و اجباري نمي نمود. اين روش تصميم گيري با افول قدرت و اين واقعيت که اتحاد با راست افراطي براي حزب عدالت و توسعه بيش از پيش حياتي و ضروري شده است، ارتباط تنگاتنگي دارد. (که حتي به نظر مي رسد ابتکار عمل براي تعيين دستور کار جلسات حزب را نيز، از دست داده اند).

اين تصميم را مي توان در مقطعي خاص و بحراني، به عنوان تلاش نهائي جهت برانگيختن مجدد حس پيکارجويانه فتح، انتقام جوئي و نيز حاکميت ملي، و با هدف بسيج مردم پشت سر رهبر[حزب] ،با تمسخر نمادين «غرب»، تفسير کرد. عدم واکنش درخور از جانب حزب اصلي مخالف و شهردار استانبول اکرم امام اوغلو، که طي يک سال چهره برجسته اي از خود به نمايش گذاشته بود، اکنون نشان مي دهد که اين محاسبه چندان هم پوچ و بيهوده نبوده است: گفتمان شبه جنگ طلبانه تحت عنوان وحدت در برابر «دشمنان ملت» همچنان اثربخش است و بسياري از مخالفان حاضر در پارلمان را خلع سلاح مي کند. تنها حزب دموکراتيک خلق (HDP) به وضوح از خود ايستادگي نشان داد، بويژه با سخنان هودا کايا، از نمايندگان اين حزب که با شجاعت پشت تريبون پارلمان مطرح نمود: «آيا مي توان يک خانه موقوفه را تبديل به خانه خدا کرد؟»

آب در هاون کوبيدن

بخوبي مي دانيم که رئيس جمهور اردوغان استاد هنر استفاده ابزاري از نمادهاي هويتي در جهت تهييج احساس تعلق به يک گروه اجتماعي، براي اتحاد در برابر هر دشمني است. اما همچنين مي دانيم که او شخصيتي عمل گرا دارد و به دخالت در اموري که بالقوه احتمال لغزش در آن ها وجود دارد، عادت کرده است. بدين ترتيب، محدود کردن دلايل اين تصميم به فرايند اسلامي سازي[کشور] به رهبري اردوغان، بسيار بحث انگيز است و درعمل منجر به ناديده گرفتن پويائي پيچيده و متناقضي مي شود که در جريان است.

با توجه به واکنش ها و تحولات سياسي از تاريخ ١٠ ژوئن، به نظر مي رسد که اين نمايش اثرات برانگيزاننده اي را که انتظار مي رفت نداشته است. اين بار، در شرايط دشوار فعلي مي توان نسبت به هزينه و فايده اين عمليات جديد شتابزده ، ابراز ترديد کرد. اگرچه حاکميت قصد دارد خود را همچون «پيروز» ماجرا نشان دهد، اما درمتقاعد کردم ملت دچار مشکل است. شهروندان ترکيه نگراني ها و دلمشغولي هاي بسيار ديگري در زندگي روزمره خود دارند.

«تسخير اياصوفيا» که شاهد وقوع ان هستيم، شبيه ساخت يک فيلم ضعيف است که با افکار واپس گرا در شرايطي نامساعد توسط گروهي بدون قوه تخيل و تنها در جستجوي نيروئي نمادين براي دستيابي به جاني تازه، توليد شده است. نيرويي که تا حدودي فرسوده واز رده خارج شده به نظر مي رسد. از اين پس شايد اين سرود «پيروزي» رقت انگيز، بيشتر شبيه آخرين تلاش نا اميدانه و نوعي عقبگرد باشد، نشانه روشن فرسودگي سياسي اي که توسط اتحاد سياسي روبه زوال « حزب عدالت و توسعه – حزب اقدام ملي» شکل گرفته است.

١- سلسله حملات روز ١٥ مارس ٢٠١٩ به دو مسجد در شهر کريستچرچ نيوزلند ، که منجر به کشته شدن ٥١ نفر و ٤٩ مجروح شد.

٢- رهبر حزب اقدام ملي همچنين به کليساي جامع آني (پايتخت سابق ارمنستان که در اواخر قرن نهم ساخته شده توسط يک معمار، که تعمير گنبد اياصوفيه آسيب ديده از زلزله را نيز بر عهده داشت) علاقه مند است. در سال ٢٠١٠ يک نمايش بزرگ ملي - مذهبي با ٢٠٠٠ حمايت کننده از آن برگزار کرد.

٣- . ترجمه تحت اللفظي: Sürekli Vakıflar Tarihi Eserlere ve Çevreye Hizmet Derneği.