پهپادهائی هم اکنون فرسنگ ها دورتر-٨٠٠ کیلومتری مرز غربی- در آسمان «خملنیتسکی» (١)مشغول گشت زنی هستند؛ بخشی از ناحیه «دونباس» (٢)اوکراین که طی شش سال گذشته جولانگاه گروه های جدائی طلب تحت حمایت مسکو بوده است: سال گذشته شش هواپیمای بدون سرنشین از نوع بایراکتار TB٢ ترکیه ای(٣) به هنگ نمونه ٣٨٣ هوابرد ارتش اوکراین تحویل گردید. همین مدل از پهپادها که در اختیار ارتش آذربایجان قرار داشت طی چند هفته، تلفات سنگینی را به ارتش ارمنستان در قره باغ اولیا(٤) وارد نمود. اوکراین خواهان به خدمت گرفتن ٤٨ فروند دیگر از این پهپادهاست.
تحویل این جنگ افزارها، نشانه گرم شدن چشمگیر روابط کیف و آنکارا است که از سال ٢٠١٤ آغاز شده بود و انتقال قدرت در کیف در سال ٢٠١٩ تغییری در آن ایجاد ننمود: پس از اشغال کرسی ریاست جمهوری توسط ولادمیر زلینسکی(٥)، هنرپیشه سابق، اوکراین در فوریه ٢٠٢٠ پذیرای رجب طیب اردوغان در کیف ، پایتخت کشور شد. سپس اینبار نوبت ولادمیر زلینسکی بود که در ماه اوت و سپس اکتبر ٢٠٢٠ به ترکیه سفر کند. در برنامه این سفرها ، گلچینی از بیانیه های همکاریهای نظامی-صنعتی، توافق نامه های همکاری های نظامی، همچنین چشم انداز امضاء معاهده تجارت آزاد بین دو کشور (که از سال ٢٠١٠ مطرح بوده) مشاهده می شود.
رابطه ای که در دل یک آشوب متولد شده
علاقه روزافزون آنکارا برای اوکراین، مانند یک برکت الهی برای کشوری شکننده است که خط مقدم جنگ٤٥٠ کیلومتری ای درمرز شرقی آن یک حفره ایجاد کرده. ترکیه ارتش اوکراین را، که از قبول الحاق شبه جزیره کریمه به روسیه سرباز میزند، تسلیح و پشتیبانی می کند. حتی مساعدت بسیار نمود تا اوکراین بتواند، مستقل از کلیسای مسکو، خود صاحب یک کلیسای ارتدوکس باشد؛ موضوعی که ناخوشنودی بسیار زیاد مسکو را به همراه داشت. [نزدیکی به] بلوک غرب کماکان افق ممتاز کشوری باقیمانده که پیوستن به اتحادیه اروپا و ناتو، درقانون اساسی اش درج شده است. بدین ترتیب آنکارا برای غرب بیش از پیش غیر قابل چشم پوشی به نظر می رسد.
عدم تناسب بین یک قدرت منطقه ای و یکی از فقیرترین کشورهای اروپائی، کاملاً آشکار است. ولی این موضوع برای اوکراین اهمیتی ندارد: چرا که کیف در مقابل تهدیدات روسیه خود را محتاج متحدینی می بیند. ایلیا کوسا(٦)، متخصص خاورمیانه در اندیشکده اوکراین موسسه آینده این مطلب را با نارضایتی اظهار می کند « ترکیه یک شریک بسیار مهم برای اوکراین محسوب می شود؛ مسئله اینجاست که چشم انداز مشخصی از نقشی که این کشور باید در سیاست خارجی کشورمان بازی کند، برای ما متصور نیست».
فقدان بینش درازمدت را می توان در هرج و مرج اولیه ای که نزدیکی دو کشور در آن شکل گرفته بود، توجیه کرد. در مارس ٢٠١٤ ، عملیات نظامی روسیه که سرآغاز الحاق شبه جزیره کریمه به این کشور گردید، غرب را حیرت زده کرد و اوکراین را به آغوش ترکیه سوق داد. «ایگور دلانوا»(٧)متخصص امور راهبردی دریای سیاه و جانشین مدیر اندیشکده دیده بان فرانسه و روس می گوید: « کریمه باعث شد زخم مسائل [پیشین] سر بازکند».
برتری لجستیکی در دریای سیاه
برای اوکراین از کف دادن کریمه که با تشدید سریع منازعات مسلحانه در شرق این کشور همراه بود، موجب شد تا کیف یک جسجوی بی محابا را برای یافتن متحدی که زورش به مسکو برسد، کلید بزند. از جانب ترکیه موضوع مهم ونگران کننده، برتری دریائی روسیه در دریای سیاه است که در پی این الحاق اتفاق افتاده؛ در واقع اوکراین، پس از، از دست دادن نیمی از ناوگان نه چندان قدرتمندش در آغاز منازعه منطقه، کاملاً از بازی خارج شد. از نگاه ایگور دلانو :« با الحاق کریمه، افزایش تسلیحات مستقر در شبه جزیره و نوسازی ناوگان دریائی روسیه در دریای سیاه، ترک ها شاهد تحکیم استحکامات روسیه بودند و اصولاً فکر می کنم نزدیکی ترکیه به اوکراین، پیش دستی برای ممانعت از محاصره بود». در این بازی جاه طلبانه منطقه ای، انکارا می تواند از«اهرم دیگری جهت انحراف توجه روسیه به دیگر مسائل جانبی» بهره ببرد.
دیدار «رجب طیب اردوغان» از کیف در فوریه ٢٠١٥ پایه و اساس روابط دو کشور در آینده را بنا نهاد: رئیس جمهور با یک وام ٥٠میلیون دلاری(معادل ٤١.٤٣میلیون یورو)تعهد حمایت از «تمامیت ارضی و حاکمیت اوکراین» که شامل کریمه نیز می شود و یک ارزو قدم به خاک اوکراین گذاشت: «آرزوی دفاع کیف از حقوق اقلیت های قومی و مذهبی، به ویژه تاتارهای (٨)کریمه که در طول منازعه وفاداری خود را ثابت کرده بودند».
چندی بعد نیز، در پی بحران دیپلماتیک بین روسیه و ترکیه، که پس از سقوط یک جنگده روسی توسط ارتش ترکیه[در خاک سوریه] در نوامبر ٢٠١٥رخ داد، همکاری نظامی بین آنکارا و کیف کلید خورد. پنج ماه بعد و پیش از امضای نخستین قرارداد همکاری نظامی در ماه مه، دو ناوچه ترکیه ای در بندر اودسای(٩) اوکراین لنگر انداختند.
حمایت های دامنه دار از تاتارهای کریمه
تاتارهای کریمه با اصالت ترک که سابقه چند سده سکونت در کریمه را دارند و توسط قدرت استالینیستی در سال ١٩٤٤ به سیبری و آسیایه میانه تبعیدشده بودند، نقش قابل توجهی در نزدیکی دو کشور دارند. هنگامی که در فوریه ٢٠١٤ ، سربازان روس بدون داشتن نشان ارتش روسیه، اقدام به تخریب ساختمان های اداری و زیرساخت های نظامی اوکراین در کریمه کردند، ٢٥٠هزار تاتار کریمه بلافاصله تبدیل به سازمان یافته ترین مخالفان الحاق شدند. سیاستی که بر طبق آن بخشی از تاتارها به سرزمین اصلی اوکراین رفته و باقی دیگر، تحت فشار و سرکوب مداوم روسیه در کریمه باقی ماندند. این مخالف خوانی ان ها با روند الحاق در عین حال، با بلندتر شدن صدایشان در کیف اعتبار بسیاری برای آن ها کسب نمود ، به ویژه که این صدا در بین مقامات غربی شنوندگان بسیاری داشت. روابط تاریخی و فرهنگی که این اقلیت مسلمان از قبل با ترکیه داشته ، این اقلیت را به لابی قدرتمندی برای آنکارا مبدل ساخته است.
رستم عمروف(١٠) ، یکی از نمایندگان اصلی جامعه تاتار اوکراین، توضیح می دهد: «برای تاتارهای کریمه، ترکیه همسایه نزدیک محسوب می شود که از هموطنان مهاجر ما استقبال کرده و همواره از استقلال و تمامیت ارضی ما حمایت کرده است». این کارآفرین ٣٨ ساله که سال گذشته به عضویت حزب اصلاح طلب Golos درآمده، خود در فوریه ٢٠٢٠با اردوغان دیدار کرد.
حتی او پا را فراتر می گذارد:« این مسئله برای ما، مسئله مرگ و زندگی است. چرا که ترکیه همواره دست ما را گرفته، حتی آن زمان که کشور خودمان کاری برایمان نکرد». روابط تنگاتنگ آنکارا و مسکو، برای رستم عمروف مسئله ساز نیست چرا که از نگاه وی ، آنکارا یک واسطه بالقوه بین اوکراین و روسیه محسوب می شود: به همین ترتیب بود که در سال ٢٠١٨، دو تن از رهبران تاتار که در پی الحاق کریمه توسط روسیه زندانی شده بودند، به دنبال یک رایزنی دیپلماتیک برجسته و با پادرمیانی اردوغان از زندان آزاد شدند.
حمایت آنکارا از تاتارهای کریمه، آنچنان هم بدون ایجاد اصطکاک نبوده. نزدیک به چهار سال است که جامعه تاتار، مشغول چانه زدن با دولت اوکراین است تا بتواند برای آن هائی که به دنبال الحاق کریمه خانه های خود را از دست دادند، آپارتمان بسازد. ترکیه قول داد بودجه ساخت ١٠٠٠ واحد را متقبل شود(که بعدها این تعداد به ٥٠٠واحد کاهش یافت)، اما تاتارها و دولت(اوکراین) در تلاشند تا در مورد تعداد دقیق خانه ها و محل احداث آن ها به توافق برسند: در اوایل سال جاری، دولت منطقه ای به نام خرسون (١١)را، که فاصله چندانی از کریمه نداشت، پیشنهاد کرد. از نظر نماینده تاتارها پیشنهاد مسخره ای بود، چرا که اکثریت پناهجویان تاتار، در پایتخت برای خود زندگی جدیدی ساخته بودند. هنگام سفر اردوغان به کیف، این موضوع جزو مذاکرات بود و به نظر نمی رسید که به راحتی حل و فصل شود.
در عوض، موضوع پهپادها که مرتبط به حوزه نظامی -صنعتی است، مهمترین جایگاه را در روابط دوجانه به خود اختصاص داد: بدین ترتیب، دو کشور طی سفر رئیس جمهور اوکراین به استانبول، در خصوص سرمایه گذاری مشترک برای تولید بخشی از مدل های پهپاد بیرکتارTB٢ در خاک اوکراین، به توافق رسیدند. همچنین توافق کردند در ساخت هواپیمای بدون سرنشین سنگین بایراکدارآکینچی (١٢)مجهز به موتورهای تولید شده توسط غول هوانوردی اوکراینی موتور سیچ (١٣)با یکدیگرهمکاری کنند.
یاری پدرسالار قسطنطنیه
روابط نزدیک ترکیه و اوکراین، شاهد شکوفائی غیر منتظره ای در زمینه ای دیگر بود: مذهب ارتدوکس. ایلیا کوسا خاطرنشان می سازد: «بسیار جالب است که بدانیم ترکیه، نقش بسیار مهمی در کسب خودمختاری کلیسا [اردتوکس] اوکراین داشته». اوکراین، که کشوری عمدتاً ارتدوکس محسوب می شود، تا سال ٢٠١٩ تنها یک کلیسای جامع داشت(که از جانب سایر کلیساهای اردتوکس به رسمیت شناخته می شد) و جزو زیر مجموعه کلیسای ارتدوکس روسیه بود. چنین وضعیتی برای بخشی از اهالی اوکراین مشکل ساز شده بود- یک کلیسای کیفی(١٤) استقلال طلب در پی سقوط اتحاد جماهیر شوروی بوچود آمد که هرگز از جانب جهان ارتدوکس مذهب، به رسمیت شناخته نشد- و بیداری ملی ناشی از انقلاب ٢٠١٤ و بحران های شرق کشور، تنها به بحران موجود دامن زد.
در اصل ندای آزادی از جانب ترکیه بر میخیزد، چرا که برای نخستین بار کلیسای پرنفوذ ارتدکس قسطنطنیه(استامبول) است که از میان همتایان ارتدوکس خود، اعلام می کند که قصد دارد استقلال کلیسای ارتدوکس اوکراین را به رسمیت بشناسد و به آن «استقلال شرعی»(١٥) اهداء کند. این تصمیم موجب خشم روسیه گردید چرا که به تسلط بیش از چهار قرن کلیسای روسیه به این کشور پایان داد. آیا[ این استقلال] به برکت اردوغان شکل گرفته؟ از پشت صحنه مذاکرات خبری در دست نیست، ولی دشوار است تصور کرد چنین تحولی بدون رضایت حداقلی رئیس جمهور ترک رخ داده باشد. در دسامبر سال ٢٠١٨ پترو پروشنکو(١٦)، متواضعانه از همتای ترک خود به دلیل “عدم مداخله در روند استقلال” سپاسگزاری کرد.
پیگرد مخالفان اردوغان
تنها در عرض پنج سال، ترکیه به یکی از نزدیک ترین دوستان و شرکای اوکراین تبدیل شد. اما به چه قیمتی؟ به ارزیابی یونس اردوغدو(١٧)، روزنامه نگار ترک و هوادار و مبلغ نظرات فتح الله گولن(١٨)، که نزدیک پانزده سال است به اوکراین تعید شده:« کیف منازعه با ترکیه را نمیخواهد».
یونس اردوغدو به وجهی از همکاری های بین دو کشور اشاره می کند که کیف ترجیح می دهد علنی نشوند: پیگرد مخالفان رئیس جمهور اردوغان. در ژوئیه ٢٠١٨، دو نفر از این مخالفان که توسط مقامات ترکیه به ارتباط با تشکیلات فتح الله گولن متهم شده بودند، ربوده و به استانبول مسترد شدند. دیگر قسمت این سریال در ماه سپتامبر و کمتر از یک ماه پیش از سفر رسمی ولادمیر زلنسکی به ترکیه رخ داد: عیسی اوزر(١٩) که انکارا او را متهم به ارتباط با حزب کارگران کردستان عراق(پ ک ک)(٢٠) کرده بود، در شهر ساحلی اودسا بازداشت شد و چند روز بعد تصویر او از تلویزیون ترکیه در استامبول پخش شد. این داستان به خودی خود چندان بی سابقه نبود: تقریباً سه سالی می شد که سرویس های مخفی اطلاعاتی ترکیه عملیات های آدم ربائی رادر سراسر کره خاکی و از جمله کشورهای غربی، افزایش داده اند. این موارد در اوکراین عموماً به صورت علنی و با موافقت و حتی همکاری سرویس های امنیتی محلی صورت می گیرد. در سال ٢٠١٨ و پس از دستگیری دو مخالف ترک در اوکراین، سخنگوی اردوغان از مقامات اوکراین «قدردانی» کرد. شرمساری این موضوع از جانب کیف که از تائید دخالت سرویس های امنیتی اش خود داری می کند (بدون این که آن را به وضوح انکار کند)، آشکار تر است. نه دفتر ریاست جمهوری اوکراین و نه سرویس امنیتی این کشور، هیچکدام حاضر نشدند به سوالات اوریانت XXI در خصوص نقش اوکراین در دستگیری عیسی اوزر پاسخ دهند.
هنگام دیدار با رئیس جمهور های اوکراین، چه پترو پروشنکو در سال ٢٠١٨، چه ولادمیر زلنسکی، یک سال و نیم بعد از آن، اردوغان آشکارا بر «پایان دادن به حضور فتو(٢١) (تشکیلات تروریستی فتوئیست)(٢٢) در اوکراین تاکید می کند». زمانی که رئیس جمهور اوکراین در ماه فوریه در مقام پاسخ بر می آید، این پاسخ تقریباً همراه با تمکین است: «در خصوص این سازمان ها[...] من امروز پرونده، حقایقی دقیق و همچنین نام هائی را، از رئیس جمهور اردوغان دریافت کردم. همه این اطلاعات را به رِئیس SBU (سرویس امنیتی اوکراین) تحویل داده ام و انتظار دارم که به آن ها رسیدگی کند».
یونس اردوغدو که بیم دارد نام خودش نیز میان این اسامی باشد، معتقد است:« اوکراینی ها فهرستی از اسامی افراد دارند که هر از چند گاه، چند تن از آن ها را به ترکیه مسترد می کنند تا زمینه ادامه همکاری ها با این کشور را کماکان حفظ کنند». برای کیف که زیر فشار دائمی روسیه قرار دارد، بسیار دشوار است که در دریای سیاه تن به همکاری با قدرت دیگری ندهد. در پاسخ به این سوال خبرنگار آزانس خبری ترکیه در ماه اکتبر «آیا در منطقه می توان تصمیمی را، هر چه که باشد، بدون ترکیه اتخاذ کرد». رئیس جمهور اوکراین پاسخ می دهد:« قطعاً خیر».
١-Khmelnitski
٢-Donbass
٣-Bayraktar TB٢ در ترکیه بیرقدار نیز خوانده می شود
٤-le Haut-Karabakh
٥-Volodymyr Zelensky
٦-Iliya Kusa
٧-Igor Delanoë
٨-Tatars
٩-Odessa
١٠-Rustem Oumerov
١١-Kherson
١٢-Bayraktar Akinci
١٣-Motor Sich
١٤-patriarcat de Kiev
١٥-tomos d’autocéphalie
١٦-Petro Porochenk
١٧-Yunus Erdogdu
١٨-Fethullah Gülen
١٩-Isa Ozer
٢٠- Parti des travailleurs du Kurdistan (PKK)
٢١-Feto
٢٢-Fethullahist terror organization