آفریقای جنوبی، کشمکش در میان جامعه یهودی

یک بحران نهفته هویتی، هر روز بیش از پیش یهودیان آفریقای جنوبی را به کام خود می کشد. جامعه ای که از زمان آغاز جنگ اسرائیل علیه غزه، پس از حمله ۷ اکتبر حماس، درحال جوش و خروش است. دوشنبه ۲۰ نوامبر ۲۰۲۳، درحالی که پرتوریا از دیوان کیفری بین المللی (CPI) درخواست صدور حکم بازداشت بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل را کرده بود، دولت اسرائیل نیز اِلی بلوتسرکوفسکی سفیر خود در آفریقای جنوبی را فراخواند. فردای آن روز، مجلس آفریقای جنوبی با اکثریت آراء رأی به تعطیل سفارت اسرائیل در پرتوریا داد. این موضع گیری مورد انتقاد «فدراسیون صهیونیست های آفریقای جنوبی» (SAZF) که قدیمی و مهم ترین سازمان یهودی در این کشور است قرار گرفت. اما، این واکنش خوشایند همه نبود: گروه هایی از یهودیان آن را رد کردند و خوستار تجدیدنظر تاریخی برای پایان دادن به دفاع بدون قید و شرط از اسرائیل شدند.

این که آفریقای جنوبی در رده نخست کشورهایی است که از بمباران غزه توسط اسرائیل - و به طور کلی تر سیاست دولت یهود- انتقاد می کند، به خاطر این است که حزب «کنگره ملی آفریقا» (ANC)، که از سال ۱۹۹۴ و انتخاب نلسون ماندلا اکثریت را در دست دارد، همچنان به مبارزه علیه تبعیض نژادی و مسئله فلسطین پایبند است. تشابهی که نباید نقش بزرگ مبارزان یهودی در «کنگره ملی آفریقا» را از نظر پوشیده نماید. این نقش تا حد شاخه نظامی این نهاد به نام Umkhonto we Sizwe («نیزه ملت») ، که توسط جو سلووو، از فرزندان مهاجران یهودی لیتوانی تأسیس شده هم وجود داشته است.

سلووو در سال ۱۹۶۲ بازداشت شد، آفریقای جنوبی را ترک کرد و فعالیت های نظامی «کنگره ملی آفریقا» را به مدت ۲۷ سال در تبعید رهبری نمود. در سال ۱۹۸۵، او نخستین سفید پوستی بود که در مدیریت حزب حضور داشت و با حفظ این سمت، ریاست ستاد نهاد نظامی « نیزه ملت » و بعد دبیرکلی حزب کمونیست آفریقای جنوبی را هم عهده دار بود. به نظر آدام مندلسون، استاد دانشگاه کیپ تاون، متخصص اقلیت های مذهبی در آفریقای جنوبی و مدیر مرکز کاپلان مطالعات یهودی : «بخش بزرگی از دست داشتن یهودیان در جنبش های ضد تبعیض نژادی، میراث سیاست رادیکالی است که آنها از اروپای شرقی با خود آورده اند».

یهودیان علیه تبعیض نژادی

نلسون ماندلا در شرح زندگی خود با عنوان «راه طولانی به سوی آزادی» (منتشر شده در سال ۱۹۹۴) نوشته است: «یهودیان نسبت به بقیه سفید پوستان ذهن بازتری درباره مسائل نژادی و سیاسی داشتند. دلیل این امر شاید این باشد که از نظر تاریخی، خود آنها هم قربانی پیشداوری ها بوده اند». به این خاطر، بین سال های ۱۹۵۶ و ۱۹۹۴، آنها بیش از نیمی از سفید پوست هایی بودند که در جریان «محاکمات خیانت» که دسیسه ای از سوی حزب حاکم برای از بین بردن «اتحاد کنگره» - یک ائتلاف سیاسی ضد تبعیض نژادی- بود، محاکمه شدند. در سال ۱۹۶۳، در محاکمه مشهور ریوُنیا، که در پی آن نلسون ماندلا محکوم و زندانی شد، دهها تن از اعضای شاخه نظامی کنگره ملی آفریقا هم محاکمه و محکوم شدند. از جمله اینها، دو یهودی به نام های دنیز گلدبرگ و لیونل برنشتین بودند که گلدبرگ به ۲۲ سال زندان محکوم شد و برنشتین تبرئه اما ناچار به تبعید شد.

مبارزه یهودیان علیه تبعیض نژادی در ورای چهارچوب های کنگره ملی آفریقا انجام می شد. از چهره های مشهور آن هلن سوزمن، عضو مترقی اپوزیسیون از سال ۱۹۵۳ تا ۱۹۸۹ بود. او که دختر یک مهاجر یهودی اهل لیتوانیِ از چنگ یهودی ستیزی گریخته بود، قاطعانه با مبانی قوانین جداکننده نژادی جنگید و تنها نماینده اپوزیسیون در مجلس بود که در مدت ۱۳ سال (از ۱۹۶۱ تا ۱۹۷۴) در مجلس آفریقای جنوبی حضور داشت.

از سال ۱۹۴۸، روند قانونگذاری نظام تبعیض نژادی (موصوف به «توسعه مجزا») توسط حزب حاکم براه افتاد. قوانین نژادپرستانه و جداکننده نژادها پی درپی تصویب شد: خانه مجزا، طبقه بندی نژادی به نفع برتری سفیدپوستان، ممنوعیت ازدواج های مختلط، قانون اجبار سیاهان به کسب «جواز» عبور برای رفتن به برخی از محله های سفیدپوست نشین... به ویژه تبعیض نژادی در ایجاد مناطق خاص سیاه پوستان به دور از مراکز شهری (bantoustants) بود که امروز با مناطق در اختیار فلسطینی ها در سرزمین های اشغال شده کرانه باختری رود اردن مقایسه می شود. بین سال های ۱۹۶۰ و ۱۹۸۳، حدود ۳.۵ میلیون سیاه پوست به زور از خانه های خود در مناطق سفیدپوست نشین رانده شده و به مناطق دیگری دور از شهرها کوچ داده شدند.

در طول این دوره، به شکلی متناقض، تبعیض نژادی باعث رسوخ صهیونیسم در میان یهودیان آفریقای جنوبی شد. این امر الزاما در تناقض با مبارزه علیه نظام نژادپرست پرتوریا نبود.

نقطه پیوند هویتی

در زیر فشار سنگین تبعیض نژادی و نیز به دلیل یهودی ستیزی تاریخی ملی گرایان آفریقایی، اتحاد جامعه یهودیان آفریقای جنوبی تبدیل به یک ضرورت شد. با آن که یهودیان ناچار به تحمل پیشداوری های خودسرانه طبقه بندی نژادی (سفید، سیاه، رنگین پوست، هندی) نبودند، زیرا به عنوان سفیدپوست درنظر گرفته می شدند، تأکید دولت بر «توسعه مجزا»ی گروه های ملی موجب ایجاد و حتی ترغیب شکوفایی قومی یهودی ها شد. یهودیان آفریقای جنوبی که اکثریت آنها اصلیت اروپای شرقی داشتند، بخاطر نسل کشی نازی ها و از بین رفتن مرکز روحانی شان در لیتوانی – که حدود ۹۵ درصد از یهودیان در آنجا ازبین رفتند- مورد توجه قرار گرفتند (۱).

در طول این دوره، بر بستر عرصه سیاسی ای بی ثبات، صهیونیسم به عنوان یک نقطه پیوند هویتی درآمد. آدام مندلسون به « Afrique XXI » توضیح می دهد که: «یهودیان که هرگز نتوانسته بودند مثل انگلیسی ها یا سفیدپوستان آفریقایی (Africaners)از حقوق کامل شهروندی برخوردار شوند، مثل فلسطینی ها در اسرائیل به صورت موجوداتی دارای تمایلات و هویت خاص درآمدند». ماندلسون می افزاید: «پژوهشگران مدتی طولانی می پنداشتند که صهیونیسم مذهب مدنی یهودیان آفریقای جنوبی و در مواردی مهم تر از یهودیت است که مثل سیمان بهم چسباننده این جامعه عمل می کند». آخرین تحقیق ملی انجام شده در سال ۲۰۱۹ درمورد یهودیان آفریقای جنوبی که توسط مرکز کاپلان انجام شده، تأیید می کند که ۹۰ درصد یهودیان خود را تااندازه ای وابسته به اسرائیل می دانند و برای دو سوم از آنها این وابستگی عمیق است. حدود ۶۹ درصد خود را صهیونیست می دانند و فقط ۱۸ درصد این برچسب را رد می کنند.

گشودن «مجرایی دیگر»

تا امروز، بیشتر فعالیت های یهودیان، اعم از مذهبی یا لاییک، توسط «شورای یهودیان آفریقای جنوبی» و «فدراسیون نمایندگان صهیونیست آفریقای جنوبی» سازماندهی شده است. این نهادها به طور مرتب به رسانه های سنتی دعوت می شوند و مدعی نمایندگی کردن حدود ۶۵ هزار یهودی که در آفریقای جنوبی زندگی می کنند هستند. اینها غالبا با انتقادهایی از سوی جناح چپ آفریقا روبرو هستند. دلیل این انتقادها روابطی است که با اسرائیل دارند. در ۱۵ ژوئن ۲۰۲۳، عایشه کاسیم، عضو «مبارزان آزادی اقتصادی» (حزب چپ پان آفریقایی و مارکسیست به رهبری جولیوس مالما)، خواستار بسته شدن یک مدرسه یهودی به نام هرزلیا در کیپ تاون شد. دلیل این امر، گفته های مدیر این موسسه در یک مصاحبه با شبکه خبری ILTV اسرائیل در ماه مه بود که در آن از این که ۲۰ درصد از شاگردان سابق مدرسه پس از پایان تحصیل دانشگاهی برای خدمت در ارتش اسرائیل به این کشور رفته بودند، ابراز خرسندی کرده بود. مدیر این مدرسه تأکید می کرد که هویت «افتخارآمیز صهیونیست» مدرسه «با یهودیت در اسرائیل وابستگی بسیار» دارد.

۳۰ اوت ۲۰۲۳، «کارزار همبستگی با فلسطین کیپ تاون» نامه ای خطاب به وزیر آموزش آفریقای جنوبی نوشت و در آن خواهان انجام تحقیقات درباره برنامه آموزشی شد و تأکید کرد که خدمت دانش آموزان پیشین مدرسه هرزلیا در ارتش اسرائیل، می تواند آنها را همدست اسرائیل در تجاوزاتی کند که در سرزمین های فلسطینی اشغالی کرانه باختری رود اردن به حقوق بین المللی می نماید. پیش از آن، دو دانش آموز بخاطر زانو زدن هنگام خواندن سرود آفریقای جنوبی توسط مدیر مدرسه مجازات شده بودند. اقدامی که باعث شد بسیاری از دانش آموختگان مدرسه علیه استدلال مدیر آن موضع مخالف بگیرند.

اما، با آن که اعتراض یهودیان لیبرال به سیاست اسرائیل کم کم در صحنه آفریقای جنوبی شکل می گیرد، آنها همچنان خود را صهیونیست می دانند. درسال ۲۰۱۸، «ابتکار دموکراتیک یهودی» (JDI) با این هدف بنیانگذاری شد که به نفع گفتگوی بین جوامع عمل کند. ریموند شوکلن، سخنگوی این موسسه در مصاحبه با روزنامه اسرائیلی هاآرتس نظر خود را چنین بیان کرد: «اسرائیل در قلب هویت ما است، ولی ما از کارهایی که می کند بسیار ناراحت هستیم. ما از شکل واکنش جامعه آفریقای جنوبی هم خیلی ناراحتیم و می خواهیم مجرای دیگری بازکنیم که موقعیت یا چهارچوبی ایجاد کند که تعهد ما شکلی دیگر داشته باشد».

با آن که به عنوان نمونه، «ابتکار دموکراتیک یهودی» (JDI) کارزار جنبش «تحریم عدم سرمایه گذاری و مجازات ها» (BDS) علیه اسرائیل را رد می کند (۲)، خود را نیز به عنوان جایگزینی برای گفتمان «فدراسیون صهیونیست های آفریقای جنوبی» (SAZF) معرفی می کند که هدف آن «ایجاد کانون برای مردمی است که خود را دور و رانده شده، از یک سو توسط «فدراسیون صهیونیست آفریقای جنوبی» - که امروز به عنوان «حسباره»(۳)، بازوی توجیه عملکرد دولت اسرائیل، کار می کند- و از سوی دیگر چپ رادیکالی حس می کنند که از «تحریم عدم سرمایه گذاری و مجازات ها» (BDS) حمایت می کند و به راستی از حق موجودیت اسرائیل دفاع نمی کند».

شورش در جامعه [یهودی]

پیشتر، در سال ۲۰۱۷، ماتان روزنسترا، یک مبارز اسرائیلی چپ مقیم آفریقای جنوبی، خواهان امضای توماری از سوی یهودیان آفریقای جنوبی شده بود که با اشغال ساحل غربی رود اردن مخالف بودند. این کار به مناسبت پنجاهمین سالگرد جنگ ۶ روزه سال ۱۹۶۷ انجام شده بود. این کار پیش درآمد امری بود که امروز باعث ایجاد گسست در جامعه یهودی شده است. در ۱۵ نوامبر ۲۰۲۳، در نامه ای سرگشاده که در روزنامه «دیلی ماوریک» آفریقای جنوبی منتشر شد، بیش از ۷۰۰ یهودی آفریقای جنوبی، از جمله شخصیت هایی مانند ویلیام کنتریج، هنرمند یا جاناتان برگر، وکیل دادگستری ژوهانسبورگ به مخالفت با گفتمانی پرداخته بودند که می کوشید افکار عمومی جامعه را امری فطری و ذاتی معرفی کند:

«ما کوشش ها برای درهم آمیختن بخش های این درگیری و گروه های مذهبی یا قومی را رد می کنیم. همچنان که این ایده را نیز رد می کنیم که انتقاد از حکومت اسرائیل الزاما به معنی یهودستیزی است. ما به عنوان یهودیانی با عقاید متفاوت، احساس می کنیم که نهادهایی که مدعی سخنگویی از جانب جامعه یهودی آفریقای جنوبی هستند، ما را درمورد مسئله اسرائیل و غزه نمایندگی نمی کنند».

از میان یهودیان منتقد اسرائیل می توان از رونی کاسریلز نام برد. او پیشتر (۲۰۰۸- ۲۰۰۴) وزیر دستگاه های اطلاعاتی بوده است. کاسریلز از سال ۱۹۶۰ به «کنگره ملی آفریقا» (ANC) پیوست و پس از «کشتار شارپویل»، به عنوان یک چهره مبارز ضد تبعیض نژادی، همواره در رسانه ها از اشغالگری اسرائیل انتقاد می کند. «شارپویل» رویداد خشونتبار سرکوب نظام تبعیض نژادی بود که در آن هزاران تظاهر کننده مسالمت جو به دعوت روبرت سوبوکوِه، رئیس کنگره پان آفریقای آزانی برای لغو «جواز» عبور (گذرنامه داخلی) دربرابر ایستگاه پلیس تظاهرات می کردند. این سرکوب خونین باعث کشته شدن ۶۹ تن و مجروح شدن نزدیک به ۲۰۰ تن دیگر شد.

در ۱۷ اکتبر گذشته، نالدی پاندور، وزیر امور بین المللی با اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس گفتگو کرد. با آن که طبق تأکید وزارت خانه، موضوع این گفتگو رسما کمک های بشردوستانه به غزه بود، موجب ایجاد نگرانی از بروز گسست قطعی بین یهودیان آفریقای جنوبی و قدرت حاکم، که توسط برخی متهم به یهودستیزی می شد، گردید. این درحالی بود که دولت بر بی طرفی و نقش میانجیگرانه خود تأکید کرده و می گفت می خواهد با استفاده از درس های تاریخی خود، صدای فلسطینی ها را در صحنه بین المللی به گوش ها برساند. در ۲۱ نوامبر، به مناسبت گردهمایی کشورهای عضو «بریکس» (BRICS) که خاص بررسی اشغال غزه توسط اسرائیل برگزار می شد، سیریل رامافوزا، رئیس جمهوری آفریقای جنوبی، خواهان بکارگیری یک نیروی واکنش سریع سازمان ملل متحد برای «نظارت بر ترک مخاصمه» و «حفاظت از غیرنظامیان» شد و در عین حال اسرائیل را متهم به «نسل کشی» کرد.

۱-بین سالهای ۱۸۸۰ و ۱۹۱۴، مهاجرت یهودیان به آفریقای جنوبی ده برابر افزایش یافت و جامعه یهودیان از ۴۰۰۰ نفر به بیش از ۴۰۰۰۰ نفر در آفریقای جنوبی افزایش یافت. ۹۰ درصد آنها «لیتواک» هستند: مهاجران یهودی لیتوانیایی، قربانیان قتل عام و امواج یهود. ستیزی Carmel Schrire, Gwynne Schrire, The Reb and the Rebel : Jewish Narratives in South Africa, 1892-1913, University of Cape Town Press, 2016

۲-این کمپین بین المللی به منظور مبارزه با آپارتاید دولت یهود، تحریم های اقتصادی، دانشگاهی، فرهنگی و سیاسی علیه اسرائیل و منافع آن را ترویج می کند.

۳- واژه «حسباره» در لغت به معنای «توضیح» است. اشاره به راهبردهای ارتباطی و تبلیغاتی دولت اسرائیل در خارج از کشور دارد.