جوامع دور از وطن ترکیه در سراسر دنیا در حدی برابر از مهاجران و افرادی تشکیل شده که در کشورهای محل اقامت به دنیا آمده اند. در انتخابات ماه مه ۲۰۲۳، صندوق های رأی در ۷۳ کشور، ۱۶۷ شهر مختلف و نیز ۵۳ پایگاه مرزی مستقر شد. این امر نشان دهنده زیادی تعداد ترک های پراکنده در دنیا است که محدود به چند کشور اروپای غربی، که در دهه ۱۹۶۰ بخاطر نیاز به نیروی کار پذیرای آنها شدند، نیست.
در طول چندین دهه، «مام میهن» به جوامع دور از وطن ترکیه در ۵ کشور اروپای غربی (آلمان، فرانسه، اتریش، هلند و بلژیک) با بدگمانی می نگریست. درباره رأی این از وطن گریختگان بحث و جدل های زیادی در ترکیه وجود داشت. نه تنها این مهاجران موقت درنظر گرفته می شدند، بلکه دیوان سالاری ملی و غیرمذهبی موجود غالبا آنها را خیلی اسلام گرا، خیلی کُرد و در برخی موارد خیلی چپ گرا می دانست.
اتوبوس برای جابجایی رأی دهندگان
از سال ۱۹۸۷، مهاجران توانستند در رأی گیری انتخابات کشور شرکت کنند، ولی این کار فقط در پایگاه های گمرکی انجام می شد و به دلیل مشکلات تدارکاتی تا حدی زیاد مشارکت آنها را کاهش می داد. در طول سال های دهه ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، سازمان های سیاسی و هویتی، به ویژه اسلام سیاسی، اتوبوس هایی برای انتقال آنها تا مرز تدارک می دیدند.
در سال ۲۰۱۲، به موجب یک فرمان مقرر شد که صندوق های رأی در نمایندگی های دیپلوماتیک در کشورهای خارجی گذارده شود تا مهاجران نیز بتوانند در سیاست داخلی نقش داشته باشند. از سال ۲۰۱۴، مهاجران ترک، یا کسانی که در کشورهای محل اقامت به دنیا آمده بودند، اعم از این که در ترکیه به سر برده یا هرگز پا به آن نگذاشته بودند، توانستند در کشورهای محل اقامت خود در نمایندگی های کنسولی رأی بدهند. در سال ۲۰۱۴، مقررات گرفتن وقت و نام نویسی برای رأی دادن، نه تنها میزان مشارکت را محدود کرد، بلکه باعث تخطی از اصل محرمانه بودن رأی نیز شد. پس از آن، وضعیت بهبود یافت و می توان در یک مدت ۴ تا ۶ روزه در هر نمایندگی کنسولی رأی داد.
با این همه، دو مشکل همچنان وجود دارد. در درجه اول، اصل علنی بودن شمارش آراء عملا رعایت نمی شود، زیرا رأی ها تحت نظارت رأی دهندگان شمارش نشده و برای شمارش به آنکارا فرستاده و همراه با آراء ملی شمارش می شود. به این ترتیب، هیچ رأی دهنده ای امکان پیگیری رأی خود را ندارد.
از سوی دیگر، و این مهم ترین نکته است، این نظام قائل به حوزه های انتخابی فراسرزمینی نیست و مهاجران ترک در عین داشتن حق رأی، امکان انتخاب نماینده از جانب خود را ندارند. با محروم بودن از این حق، رأی دهندگان اصولا بر مبنای دغدغه های هویتی خود رأی می دهند و بیشتر تحت تأثیر تبلیغات ملی و مذهبی حکومت قرار می گیرند. به علاوه، با این ترتیب، در زمان انتخاب نمایندگان مجلس، این رأی اثری حداقلی دارد، درحالی که برعکس، در انتخابات ریاست جمهوری یا همه پرسی این اثر قابل ملاحظه است. این وضعیت در خود ترکیه بحث برانگیخته و برخی مهاجران رأی دهنده را به این متهم می کنند که در عین این که خود در کشورهای دموکراتیک زندگی می کنند، به یک رییس جمهوری اقتدارگرا رأی می دهند، بدون آن که عوارض کارشان را تحمل کنند یا مسئولیتی در قبال کسانی که انتخاب کرده اند داشته باشند. این دقیقا چیزی است که در انتخابات مجلس و ریاست جمهوری ۱۴ و ۲۸ ماه مه ۲۰۲۳ رخ داد.
جامعه ترک در فرانسه، پرشمار و گوناگون
ترک تباران در فرانسه یکی از بزرگ ترین جوامع مهاجر را تشکیل می دهند و پس از آلمان در رده دوم از نظر تعداد قرار دارند. در فرانسه حدود ۷۰۰ هزار تن پیوندهایی با ترکیه دارند که نیمی از آنها دارای اصلیت ترک و نیمی دیگر تبعه فرانسه یا دارای تابعیت دوگانه هستند. در آخرین انتخابات ماه مه ۲۰۲۳، کمی کمتر از ۴۰۰ هزار رأی دهنده ترک تبار در فرانسه وجود داشت. همچنین، بنابر یک برآورد، ۱۰۰ هزار تن ترک تبار نیز وجود دارند که بخاطر نداشتن ملیت ترک، به دلیل این که به صورت پناهنده به فرانسه آمده و بعد تبعه آن شده اند، یا کودکانی که در خاک فرانسه از والدین ترک به دنیا آمده اند و انها این موضوع را به مقامات ترک اطلاع نداده اند، نمی توانند در رأی گیری شرکت کنند.
فزون بر اینها، از سال ۲۰۱۶، موج جدیدی از مهاجران روانه فرانسه شده که یا به جنبش «گولن» - وابسته به فتح الله گولن، چهره مذهبی ساکن ایالات متحده- که پیشتر متحد رجب طیب اردوغان بوده و اکنون به صورت مخالف سرسخت او درآمده، و یا متعلق به طبقه روشنفکر – دانشگاهی، هنرمند و روزنامه نگار- است که به شکلی کم و بیش اجباری از کشور رانده شده است. این مهاجران هم، اعم از این که از پیروان گولن یا وابسته به چپ باشند، رأی نمی دهند زیرا در فرانسه فهرست کاملی از ترک های مقیم این کشور وجود ندارد.
در انتخابات مجلس و ریاست جمهوری ۱۴ مه ۲۰۲۳، و دور دوم انتخابات ریاست جمهوری در ۲۸ ماه مه، ۴۰۰ هزار تن افراد ترک واجد شرایط رأی دادن به پای صندوق رأی فراخواده شدند. در دور دوم، این افراد امکان این را داشتند که بین ۲۰ تا ۲۴ مه در بوردو، کلرمون- فراند، لیون، مارسی، مولوز، نانتز، اورلئان، پاریس و استراسبورگ رأی بدهند.
میزان مشارکت در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری به ۵۲ درصد رسید. با آن که این میزان در قیاس با مشارکت مردم فرانسه در انتخابات می تواند قابل پذیرش به نظر برسد، ولی نسبت به مشارکت ۸۸ درصدی مردم در ترکیه اندک است. به این ترتیب، وزن ۲۰۷ هزار رأی داده شده در فرانسه، نسبت به ۵۴ میلیون رأی در خود ترکیه ناچیز است.
بسیج برای دور دوم
در حالی که انتظار می رفت میزان مشارکت ترک های فرانسه در دور دوم انتخابات ریاست جمهوری کاهش یابد، اندکی هم افزایش یافت. دلیل این امر اعتماد زیاد هواداران اردوغان به موفقیت یا احساس ناامیدی هواداران کمال قلیچدار اوغلو بود. این درحالی بود که هردو طرف، در فاصله بین دو دور نیروهای خود را بسیج کرده بودند. در دور دوم تعداد رأی های داده شده به اردوغان ۱۰ هزار و به قلیچدار اوغلو ۲۵۰۰ افزوده شد. دلیل این تفاوت را می توان در شدید و تند شدن لحن جدل ها، با هدف جذب آرای نامزد راست افراطی دانست که موجب «سرد شدن» بخشی از رأی دهندگان کُرد در فرانسه شد.
در مجموع، اردوغان با کسب ۶۷ درصد از کل آراء به پیروی دست یافت و نسبت به انتخابات سال ۲۰۱۸ میزان رأی هایش ۳ درصد بیشتر شد. در این آراء نابرابری های منطقه ای زیادی دیده می شود که در سطح بین المللی نیز بازتاب یافته است. البته، برای مجموع مهاجران (۳.۴ میلیون رأی دهنده)، اردوغان رأی ۶۰ درصد از رأی دهندگان را کسب کرد و میزان مشارکت مهاجران در رأی گیری هم ۵۶ درصد بود. با این همه، در کشورهایی که سابقه مهاجرتی، بر محور کار و بهم پیوستن خانوادگی دارند، مانند آلمان، فرانسه، هلند، بلژیک و اتریش، اردوغان پیروزی چشمگیری داشت. در کشورهای دیگر اروپایی مانند نروژ، سوئد و سوییس، تعادل در آراء بیشتر بود. در عوض، در ایالات متحده، کانادا، استرالیا و انگلستان که جوامع ترکی که در آنها زندگی می کنند بیشتر به طبقات متوسط و بالا تعلق دارند، کمال قلیچدار اوغلو برتری قاطع داشت.
کلرمون- فراند، لیون و اورلئان، دژهای راست افراطی ملی گرا
این نابرابری های مربوط به طبقات اجتماعی در فرانسه هم دیده می شود. در بسیاری از شهرها، جوامع خیلی محافظه کار- به ویژه در آناتولی مرکزی و سواحل دریای سیاه- نتیجه آراء در حدی زیاد به نفع اردوغان است. کلرمون- فراند با ۹۲ درصد رأی به نفع اردوغان، رکورد جهانی را در این زمینه دارد و پس از آن لیون با ۸۸ درصد و اورلئان با ۸۷ درصد قرار دارند. این دو شهر اخیر همچنین بخاطر حضور «گرگ های خاکستری» - راست افراطی ملی گرا- شهرت دارند. شهر بیبورت واقع در شمال شرق آناتولی و شناخته شده به عنوان دژ یک ایدیولوژی که درحین حال منادی هویت ترک و اسلامی است، با «فقط» ۸۲ درصد رأی به نفع اردوغان در رده چهارم قرار دارد.
استراسبورگ، مولوز، بوردو و نانتر با ۶۰ تا ۷۰ درصد رأی به نفع اردوغان به میزان متوسط آراء در فرانسه نزدیک هستند. در مناطق بالا و پایین رود رن جوامع ترک مهمی وجود دارند که به ترتیب ۷۰ و ۴۰ هزار تن اند که بیشتر آنها اهل شهرهای کُنیا، قیصری، ملاتیه یا ارزنجان هستند و درعین حال در آنها اختلاط هایی نیز دیده می شود.
استراسبورگ این ویژگی را دارد که هم مرکز «ملی گوروش» - یک جنبش اسلام سیاسی- است که بخشی از ائتلاف اپوزیسیون، ریاست امور مذهبی (Dianet isleri Baskanligi Ditib)، اسلام رسمی ای که در سراسر ماه رمضان به نفع اردوغان کارزار انتخاباتی انجام داده و نیز علوی هایی است که تقریبا منحصرا به نفع کمال قلیچدار اوغلو فعالیت کرده اند. همچنین، جامعه قومی مهم کُرد و نیز دانشجویان از یک سو و کارمندان ترک نهادهای اروپایی از سوی دیگر نیز وجود دارند. بخشی از کُردها دیگر تابعیت ترکی ندارند و نمی توانند رأی دهند. بسیاری از دانشجویان و کارمندان نهادهای اروپایی، که غالبا غیرمذهبی، فردگرا و هوادار قلیچدار اوغلو هستند هم به دلیل فراموش کردن ثبت نام، راحت طلبی یا بی تفاوتی در رأی گیری شرکت نکردند. به این ترتیب، تقسیم بندی سیاسی و هویتی افراد غایب در این شهر متعادل نبوده است.
در پاریس هم، که کمی بیش از ۷۵ هزار تبعه ترک در آن زندگی می کنند، نتیجه رأی گیری با نتایج انتخابات در کل ترکیه مطابقت زیادی داشت و ۵۲ درصد به اردوغان و ۴۸ درصد به قلیچدار اوغلو رأی دادند. دلیل این امر این بود که در منطقه پاریس گوناگونی هویتی ترک ها و کردها، سنی ها و علوی ها و نیز مذهبی ها و سکولارها تقریبا مشابه سطح ملی بود. سرانجام، در مارسی که در ۲۵ هزار اتباع ترک آن بیشتر کرد و سکولار هستند، ۵۶ درصد به قلیچدار اوغلو و ۴۴ درصد به اردوغان رأی دادند.
از سریال های تلویزیونی تا برنامه های مردمی
این نتایج درخور مطالعه ای عمیق تر، اما بازتاب گوناگونی لایه های هویتی، هم در سطح کلان و هم در سطح خرد است. لایه هایی که در ترکیه، حتی در میان نسل هایی که در فرانسه به دنیا آمده اند وجود دارد. یکی از علل ممکن این امر می تواند عدم ارتقاء اجتماعی این نسل ها باشد. تحقیق مشترک انستیتو ملی آمار و مطالعات ااقتصادی (Insee) و انستیتو ملی مطالعات جمعیتی (Ined) (۱) این موضوع را به روشنی نشان می دهد. ساختار پدرسالار ترکیه، از طریق یک دستگاه ایدیولوژیک بی نهایت کارآمد، برای نگهداری نظام حاکم کار می کند و مانع ایجاد گسست با «مام میهن» می شود. به علاوه، باید تنوع و غنای عرضه فرهنگی از جمله سریال های تلویزیونی، موسیقی و برنامه های مردمی را نیز به حساب آورد که زندگی در کشور را مطلوب و خواستنی، دستکم بهتر از فرانسه، نشان می دهد. همه این دلایل، به اضافه محبوبیت اردوغان به عنوان رهبری که غرب، که جوامع مهاجر نسبت به آن احساس کینه می کنند، را به چالش می کشد را هم به عنوان دلیل حمایت از او توضیح داد.
۱- این نظرسنجی در سال ۲۰۱۶ توسط INED با عنوان «مسیرها و ریشه ها ، بررسی تنوع جمعیت در فرانسه» منتشر شد..