بازی نظامیان سودان با برگ روسیه

عکسی از گذشته که کاملا نادیده ماند: سرگئی لاوروف درحال گفتگو با محمد حمدان داگالو ملقب به همتی، مرد شماره ۲ کودتاگران نظامی که از ۲۵ اکتبر ۲۰۲۱ قدرت را در خارطوم در دست دارند. باید گفت که این عکس در ۲۶ فوریه یعنی ۲ روز پس از تهاجم روسیه به اوکراین گرفته شده است. رییس قدرتمند «نیروهای واکنش سریع» (RSF) سودان شب پیش از جنگ آغاز شده توسط ولادیمیر پوتین، به پایتخت روسیه آمده بود. در آن تاریخ فقط کسی که سودانی باشد، برای سودان کار کند یا نسبت به این کشور علاقمند باشد می توانست به این سفر توجه نشان دهد.

با این حال، این اقامت طولانی ۶ روزه می باید رمزگشایی شود. دلیل آن درعین حال هم وضعیت نابسامان نظامیان کودتاگر، پیوندهای به وجود آمده نظامیان سودان با کرملن و هم جاه طلبی های روسیه در آفریقا است. این دیدار علاوه بر حمایت متقابل دو رژیم منزوی از یکدیگر و تأکید بر واگذاری یک پایگاه دریایی در بندر سودان به روسیه، می تواند عوارض منطقه ای و بین المللی نیز داشته باشد.

روابط خیلی قدیمی با ولادیمیر پوتین

ولادیمیر پوتین با حمایت آشکار و قاطع همتی روبرو شد. مرد شماره ۲ کودتاگران سودان در یک برنامه تلویزیونی تأکید کرد: «روسیه حق دارد در جهت تأمین منافع شهروندان و حفاظت از مردم خود اقدام کند. این حق را قانون اساسی و دیگر قوانین به آن داده است». موضع گیری ای که بی تردید در این دوران بروز تنش های شدید بین «غرب» و روسیه کمی زیادی صریح است. ۳ روز بعد، علی الصادق، کفیل وزارت امور خارجه سودان در جمع سفیران اروپایی مشغول به خدمت در خارطوم، درستی اظهارات همتی را نفی کرد. به طور رسمی، سودان خواهان «پایان یافتن جنگ» بین روسیه و اوکراین و پرداختن به «گفتگو» است. اما در ۲ مارس، خارطوم در رأی گیری نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد رأی ممتنع داد و خواهان این شد که «روسیه فورا به اِعمال زور علیه اوکراین پایان دهد».

این کار را می توان عملی متقابل دربرابر روسیه ای درنظر گرفت که کودتای ۲۵ اکتبر در سودان را محکوم نکرد. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه اعلام کرده بود که سودان قربانی «اقدامات بی ثبات کننده» غربی ها شده است. این را می توان دلیلی بر وجود روابط مستحکم بین رژیم ولادیمیر پوتین و عمر البشیر دانست که از روند سرنگونی اقتدارگرا در آوریل ۲۰۱۹ جان به دربرد. این روابط در سال ۲۰۱۷ با سفر دیکتاتور سودانی از مسکو شکل گرفت. در آنزمان سودان از سوی بسیاری از کشورها تحریم شده بود. در دوران گذار دموکراتیک، این روابط نیز مانند بسیاری از روابط دوجانبه، توسط ژنرال ها اداره می شد.

بنابراین، یکی از آن ۵ ژنرال حاکم بر سودان به مسکو رفت تا چنان که گفت: «موجب گسترش روابط بین سودان و روسیه به سوی افق هایی وسیع تر و تقویت همکاری های موجود در زمینه های مختلف» شود. نخستین «زمینه» که بسیار هم خالی است، خزانه حکومت سودان است. خزانه ای که خالی اما دارای اولویت است. این اولویت را ترکیب هیئتی که به مسکو رفت نشان می دهد. علاوه بر رییس «نیروهای واکنش سریع» (RSF)، مسئولان بلندپایه اتاق بازرگانی و نیز وزیران نیرو، معادن، کشاورزی و دارایی در این هیئت حضور داشتند. حضور جبریل ابراهیم، وزیر دارایی گواه این اولویت بود. وضعیت اقتصادی، که سال ها است بد است، هرروز فاجعه بارتر می شود. بخشی از این وضعیت ناشی از وجود خود ژنرال های کودتاگر است: به قدرت رسیدن آنها نه فقط به گذار دموکراتیک پایان داد، بلکه به روند بازگشت کشور به صحنه بین المللی نیز پایان داد که در دولت های غیرنظامی نخست وزیر سرنگون شده، عبدالله حمدوک آغاز شده بود.

تعلیق کمک غربی

از فردای کودتا، کشورهای غربی و مراجع بزرگ مالی بین المللی همه کمک ها، وام ها و تمدید پرداخت بدهی ها را تعلیق کردند. به عنوان نمونه، ایالات متحده پرداخت یک کمک ۷۰۰ میلیون دلاری (۶۳۵ میلیون یورو) را تعلیق کرد و بانک جهانی هم جلوی پرداخت ۲ میلیارد دلار (۱.8 میلیارد یورو) وام را گرفت. تورم خانوارها را به زانو درآورد. ارزش لیره سودان که درست پیش از کودتا تازه ثبات یافته بود، دربرابر دلار آمریکا سقوط کرد. کمبودها – به ویژه گندم- به صورت تهدید درآمد و قطع و وصل برق دفعاتش بیشتر و زمان خاموشی ها طولانی تر شد. همه اینها در آستانه ماه رمضان رخ داد که قیمت ها افزایش می یابد. خلود خیر، از اندیشکده «اینسایت استراتژی» توضیح می دهد که: «یکی از هدف های سفر دریافت گندم و نفت بود که کودتاگران در ماه های آینده برای تثبیت قدرت خود به آن نیاز مبرم دارند. برداشت زمستانی گندم فاجعه بار بوده و فصل کاشت جدید نیز بخصوص به دلیل فقدان مدیریت کشاورزی و آبیاری از زمان کودتا، چندان بهتر به نظر نمی رسد. عدم امنیت غذایی که پیشتر هم شکل حاد داشت، در ماه های آینده وخیم تر می شود».

سلیمان صندل، یکی از رهبران «جنبش عدالت و برابری» اطمینان می دهد که دیدار از مسکو «تغییرات اقتصادی مهمی در بخش های کشاورزی و سوخت» ایجاد می کند. این رییس یک گروه دارفوری، که امضاء کننده توافق صلح جوبا بوده همان جبریل ابراهیم وزیر دارایی است که همراه با ژنرال همتی به مسکو رفته بود. همتی در بازگشت به خارطوم تأکید کرد که روس ها می خواهند در سودان سرمایه گذاری کنند. این خوشبینی تعلیق به آینده است زیرا امضای هیچ قراردادی اعلام نشد. زمان نیز برای درخواست کمک از روسیه مناسب نیست: جنگ و تحریم ها هزینه زیادی به این کشور تحمیل می کند. می توان شرط بست که مسکو نه تمایل و نه توانایی کمک به یک کشور دیگر را دارد.

اصل آنچه که اعلام شد در زمینه نظامی و برای واگذاری یک پایگاه دریایی در بندر سودان بود. چیزی که در این دوران شدت رودررویی بین واشنگتن و مسکو از دید ایالات متحده پنهان نماند. برنامه ایجاد پایگاه جدید نیست اما در این دوران رودررویی «ناتو» و روسیه بُعدی خاص دارد. یادآوری می شود که عمر البشیر بود که در زمان دیدار از سوچی در سال ۲۰۱۷ آن را به ولادیمیر پوتین پیشنهاد کرد ولی او در آن زمان آن را رد کرد. این برنامه دوباره در توافق نظامی ماه مه ۲۰۱۹، زمانی که ژنرال های «شورای نظامی گذار» سودان را اداره می کردند و انقلابی ها هنوز دولت غیرنظامی برپا نکرده بودند مطرح شد. در نوامبر ۲۰۲۰، خبرگزاری روسی «تاس» گزارش داد که دولت روسیه برای ایجاد پایگاه درخواست رسمی داده، اما مقامات سودان از پذیرش آن شانه خالی کردند زیرا انجام این کار مستلزم تصویب مجلس بود که چنان که در ژوئن ۲۰۲۱ به کرملن گفته شد در آن زمان وجود نداشت. در آن زمان دولت به ریاست عبدالله حمدوک بود که نتیجه تلاش هایش تازه داشت به بار می نشست: یک ماه پیش از آن، کنفرانس پاریس باعث شده بود که کشور از در انزوا قرارگرفتن چند دهه ای توسط جامعه بین المللی خارج شود، وعده های کمک از همه پایتخت های غربی شنیده می شد و زمان مناسبی برای خشمگین کردن واشنگتن و متحدان آن نبود.

نخستین پایگاه روسیه در دریای سرخ

به گزارش وال استریت جورنال ۲ مارس ۲۰۲۲، ژنرال استفن تاونزند، فرمانده نیروهای آمریکایی در آفریقا به کمیسیون نیروهای مسلح مجلس سنا می گوید که ایجاد پایگاه در دریای سرخ توسط روسیه یکی از دغدغه های راهبردی اصلی او بوده است. این پایگاه نخستین «نقطه پشتیبانی دریایی» روسیه در دریای سرخ از زمان سقوط اتحاد شوروی خواهد بود. این پایگاه می تواند ۴ کشتی از جمله با سوخت اتمی و ۳۰۰ تن را برای مدت ۲۵ سال پذیرا شود و قرارداد اجاره آن برای ۱۰ سال دیگر نیز قابل تمدید خواهد بود. با داشتن این پایگاه، مسکو علاوه بر کسب موقعیت، در ردیف قدرت های بزرگی قرار می گیرد که در جیبوتی (فرانسه، چین، ایالات متحده و ژاپن) پایگاه دارند و امکان می یابد بر تردد دریایی بین اقیانوس هند و مدیترانه نظارت داشته باشد و حضور خود در بنادر آفریقا را تثبیت کند. همتی در بازگشت از مسکو اعلام کرد که «این برنامه همچنان توسط وزارت دفاع در دست مطالعه است». کودتاگران نظامی یک بار دیگر تصمیم گرفته شده توسط دولت غیرنظامی گذار دموکراتیک را زیرپا گذاشتند.

صلاح جلال، نویسنده و سخنگوی ائتلاف سیاسی «ندای سودان» با ناراحتی می گوید: «همتی حق واگذار کردن پایگاه به روسیه را ندارد. نیروهای ملی گرا و شخصیت های خردمند باید به کارهای او در این مورد پایان دهند زیرا تهدیدی جدی برای امنیت و منافع سودان است». «نیروهای آزادی و تغییر» (FFC)، اتحاد احزاب سیاسی و جامعه مدنی که در دران گذار دموکراتیک کشور را اداره می کردند، «انجمن های حرفه ای سودان» (SPA) و گروه های سندیکایی پیشگام انقلاب سال ۲۰۱۸ هم واگذاری پایگاه را نفی و رد کرده اند. کمیته های مقاومت که به مبارزه مسالمت آمیز علیه نظامیان کودتاچی می پردازند، از اظهار نظر درباره «اقدامات و تصمیم های رهبران کودتا» خودداری می کنند زیرا «هیچ مشروعیتی» برای آنها درمورد تصمیم گیری درباره امور کشور قایل نیستند. پرچم های اوکراین و نوشته های حمایت از مردم آن در تظاهرات علیه رژیم نظامی دیده می شود.

در میان انواع شایعه هایی که امروز در خارطوم رواج دارد، این نیز گفته می شود که همتی با رفتن به مسکو خواسته موقعیت خود را مستحکم کند و اطمینان یابد که در صورت وجود تهدید، از حمایت گروه شبه نظامی واگنر برخوردار خواهد بود. باید درنظر داشت که در سودان، در فضایی مسموم هرهفته دهها شایعه درمورد «کودتا در کودتا» پخش می شود که مبنای آنها وجود رقابت های واقعی بین «نیروهای واکنش سریع» (RSF) همتی و ارتش ملی است. او نخستین کسی است که پیوندهایی با شبه نظامیان روس واگنر که از سال ۲۰۱۸ در سودان حضور دارند ایجاد کرده است. چند هفته پیش، شاهدانی از حضور آنها در دارفور خبر دادند. همین اواخر، شبکه های اجتماعی عکس هایی از افراد سفیدپوست یونیفورم پوش در مغازه های خارطوم را منتشر و آنها را به عنوان اعضای این گروه روسی معرفی کردند.

همتی با انجام دیدار در این زمان خاص، این خطر را ایجاد کرد که اگر نه سودان، دستکم کودتاگران نظامی ای که خود نفر دوم آنها است، را منزوی کند. شاید هم او محاسبه ای جسورانه کرده و خواسته پیامی برای ایالات متحده بفرستد که «اگر به رفتار خود درمورد عدم شناسایی رژیم نظامی ادامه دهید، ما گزینه دیگری جز روآوردن به مسکو نخواهیم داشت». خلود خیر از این فرض حمایت می کند: «امارات متحده عربی درصدد میانجیگری بین البرهان و عبدالله حمدوک است تا حمدوک سمت نخست وزیری خود را بازپس گیرد. امارات این کار را به این خاطر می کند که بیم دارد سودان به اردوگاه روسیه بپیوندد. امارات نمی خواهد که روسیه در دریای سرخ پایگاه داشته باشد زیرا جاه طلبی هایش در این دریا به خطر می افتد. از نظر کودتاچیان، وجود امارات برای حفظ پیوند با کشورهای غربی مغتنم است. ژنرال ها امیدوارند که این امر به ازسرگرفته شدن کمک های وعده داده شده منجر شود». موج شوک جنگ علیه اوکراین از هم اکنون قاره آفریقا را تکان داده است.