چهره نگاری سیاسی

مصطفی الکاظمی، بندباز مرموز سیاست عراق

آیا مصطفی الکاظمی دوباره به عنوان رئیس دولت عراق منصوب می شود ؟ به هر حال در دو سال گذشته او در میان همه نخست وزیرانی که به این سمت رسیده اند، یک استثنا بوده است. به نظر می رسد این مرد مرموز که از روزنامه نگاری به سرویس اطلاعاتی و سپس به دستگاه اجرایی رسید، توانسته است تعادل شکننده ای را در صحنه سیاسی عراق حفظ کند.

مصطفی الکاظمی فرزند عبداللطیف مشتت الغریباوی است که چهار سال قبل از تولد پسرش در سال ۱۹۶۳ در جنوب کشور (استان ذی قار) وارد بغداد شد. او مسئول فنی در فرودگاه بغداد، نماینده حزب دموکراتیک ملی - یکی از قدیمی ترین احزاب سیاسی کشور - در منطقه زادگاهش، الشطره بود. پسرش راه او را دنبال نکرد و ترجیح داد از راه دور، از اروپا، با حزب بعث مخالفت کند.

مصطفی الکاظمی قبل از اقامت در آلمان و سپس در بریتانیا که تا سقوط رژیم صدام حسین در سال ۲۰۰۳ در آنجا ماندگار شد، ابتدا از ایران عبور کرد. او در هیچ یک از این کشورها تحصیل نکرده و دقیقاً هیچکس نمی داند که در آن سال ها چه فعالیتی داشته است. پس از سقوط رژیم صدام حسین ، الکاظمی از لندن و سپس از بغداد، بنیاد گفتگوی بشردوستانه را سرپرستی کرد که خود را « سازمانی مستقل معرفی می کند که هدف آن پر کردن شکاف بین جوامع و فرهنگ ها و ترویج گفتگو به عنوان جایگزینی برای خشونت در حل بحران است». در میان بنیانگذاران این سازمان که در ۲۰ فوریه ۲۰۲۲ تعلیق فعالیت‌های خود را اعلام کرد، آیت‌الله حسین اسماعیل صدر، قرار دارد. شخصیتی که دارای روابط خوبی با سعودی‌ها است و الکاظمی هر از چند گاه به دیدار او ، در مقرش در کاظمین می رود.

روابط خوب با مطبوعات

الکاظمی اگرچه مخالف سرسخت رژیم بعث بود، اما هرگز گرایش اسلام گرا نداشت. از زمان بازگشتش به عراق، او مدیر بنیاد الذاکیره (یادمان) بوده است ، جایی که اسناد و شهادت‌های قربانیان رژیم سابق را جمع‌آوری می کند، امری که نشان می‌دهد مخالفت وی در این مورد اصولی بوده است و نه تحت تاثیر شرایط. اما منبعی که نخواست نامش فاش شود، این سازمان را متهم می‌کند که « هدفش جمع‌آوری هرچه بیشتر اطلاعات، آرشیو و پرونده‌ است» که می توان از آن در صحنه سیاسی استفاده ابزاری کرد.

در اوایل دهه ۲۰۱۰، و در حالی که تحصیلات نه چندان موفق خود را در زمینه حقوق دنبال می کرد، الکاظمی - که با نام ابوحیا، «پدر هیا»، به نام دختر بزرگش ، نیز شناخته می شود- فعالیت در رسانه ها را آغاز کرد و به ویژه سردبیری مجله کردی الاصبویه را عهده دارد شد که توسط رئیس جمهور فعلی برهم صالح، منتشر می شد و گفته می شود که یکی از بنیانگذاران آن در سال ۲۰۰۷ بوده است.

بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶، الکاظمی ریاست نمایندگی المانیتور در عراق را عهده دار شد، روزنامه‌ای که توسط جمال دانیل، تاجر سوری-آمریکایی تأسیس شده بود. دو منبع ادعا می‌کنند که جمال دانیل «پدرخوانده الکاظمی» است. به دنبال این تجربه بود که آمریکایی ها نام او را به عنوان یک نامزد بالقوه برای رهبری سرویس های اطلاعاتی مطرح کردند. اما یک روزنامه‌نگار تصریح می‌کند که « مدت‌ها قبل از المانیتور، اولین پشتیبان الکاظمی در ایالات متحده کنعان مکیه (۱) بوده ، شخصیتی دانشگاهی و از مخالفین رژیم بعثی که ارتباطات خوبی در واشنگتن داشته است. این تجربه همچنین به او اجازه داد تا روابط بسیاری را در دنیای رسانه ایجاد کند، که باعث شد اولین نخست وزیر عراق باشد که کمتر مورد تمسخر و انتقاد مطبوعات قرار می گیرد».

الکاظمی اگرچه به صاحب سبک بودن شهرت ندارد، سه کتاب منتشر کرده است که آخرین آنها در سال ۲۰۱۲ با عنوان «مسئله عراق، آشتی بین گذشته و آینده » منتشر شد. یکی از منابع ما آن را «کتاب خطرناکی می‌داند که دیدگاه آمریکایی‌ها را منعکس می‌کند»، یعنی عراقی بی‌طرف در سطح منطقه و جایی که ایران در آن نفوذ بسیار کمتری خواهد داشت. در پشت جلد کتاب می‌خوانیم که نویسنده «از گفتمانی گشاده به جهان [...] دفاع می‌کند که پرتو آن می‌تواند دیوارهای منزوی گرائی را فرو ریزد». چنین آرزوها و شعارهای آرمان‌گرایانه‌ای را نیز در سخنان نخست‌وزیر می‌توان یافت، او در پایان سال ۲۰۲۱ پس از سوءقصدی که او را هدف قرار داده بود، اعلام کرد: « من حاضر بودم و هنوز هم هستم که خودم را فدای عراق و مردمش کنم». او به «موشک های خیانت» اشاره کرد، تعبیری که تداعی کننده یگان های حشد الشعبی، شبه نظامیان شیعه طرفدار ایران است.

چرخشی اساسی در سرویس های اطلاعاتی

قبل از اینکه در ماه مه ۲۰۲۰ در پی جنبش اعتراضی که در اکتبر ۲۰۱۹ آغاز شد، «ابو حیا» به نخست وزیری برسد، بسیار کم در رسانه ها ظاهرمی شد. به ویژه از زمانی که در سال ۲۰۱۶ به سرویس های اطلاعاتی پیوست، جایی که اولین سمت او معاونت دفتر عملیات بود. روزنامه‌نگار دیگری که او نیز نمی خواهد نامش فاش شود به ما گفت که الکاظمی در تمام جلساتی که تصمیم به استفاده از زور علیه تظاهرکنندگان جنبش اکتبر ۲۰۱۹ گرفته شد، شرکت داشت: «او به‌عنوان رئیس اطلاعات در میان معترضان محبوبیتی نداشت. به نظر می رسد مقتدی صدر بود که برای نخست وزیر شدن او فشار آورد». او می افزاید:« الکاظمی مردی اسرارآمیز است مخصوصاً در زندگی خصوصی». زمانی که او به سرویس‌های اطلاعاتی پیوست، شایعه‌ای منتشر شد که گویا الکاظمی داماد مهدی العلاق، یکی از رهبران حزب شیعه الدعوه - یکی از قدیمی‌ترین تشکل‌های کشور - و رئیس دفتر دو نخست وزیر سابق نوری المالکی و حیدر العبادی است. اگرچه خود العلاق هرگونه ارتباط خانوادگی با الکاظمی را تکذیب کرد، اما واقعیت این است که این دو مرد روابط خوبی با هم دارند که به دامن زدن به این شایعات کمک می کند.

زمانی که او در سال ۲۰۱۶ به ریاست سرویس‌های اطلاعاتی رسید، کشور خود را در دوره بسیار حساسی یافت که از یک سو جنگ علیه داعش تشدید شده و از سوی دیگر تنش بین ایران و آمریکا درچارچوب مبارزه با این سازمان به سطح بی‌سابقه ای رسیده بود. حضور در سرویس های اطلاعاتی به او اجازه داد تا بر چندین پرونده تسلط پیدا کند و تبدیل به مرد پرقدرت دستگاه اجرائی شود. او همچنین توانست توانایی های حرفه ای خود را نشان دهد و روابطی را ایجاد کند که به او اجازه داد با معرفی کردن خود همچون بهترین کارت برای همه بازیگران سیاسی ، نخست وزیر شود. برخی نیز مسیر او را با مسیر عبدالفتاح السیسی مقایسه کرده اند که می دانست چگونه از موقعیت خود برای هموار کردن مسیرش برای ریاست جمهوری استفاده کند.

الکاظمی همچنین روابط خوبی با دولت دونالد ترامپ داشت. مایک پمپئو، وزیر امور خارجه، یکی از اولین کسانی بود که نخست وزیر شدن او را تبریک گفت، در حالی که دیوید شنکر، معاون سابق وزیر امور خارجه آمریکا در امور خاور نزدیک به خبرنگاران گفت که این مرد «قبلاً ثابت کرده که میهن پرست و فردی شایسته است».

نزدیکی به ابوظبی

به گفته همکاران نزدیک اش، نخست وزیر همچنین به دنبال ایجاد روابط خوب در سطح منطقه بود، «زیرا این بهترین چیزی است که در حال حاضر عراق به آن نیاز دارد». مسلماً اولین سفر خارج از کشور او در سمت نخست وزیر در اواخر تیرماه ۱۳۹۹ (ژوئیه ۲۰۲۰) به ایران بود، اما در سال ۲۰۱۷ به همراه حیدر العبادی، نخست وزیر وقت، به ریاض رفته و در آنجا تصویر در آغوش گرفتن طولانی ولیعهد محمد بن سلمان در اذهان مانده بود. صحنه ای که در ماه مه ۲۰۲۱ و در اولین سفر رسمی او به عربستان سعودی تکرار شد.

زمانی که امارات متحده عربی تصمیم به عادی سازی روابط خود با اسرائیل گرفت، الکاظمی از این تصمیم انتقادی نکرد و حتی این تصمیم را در چارچوب حق حاکمیت ابوظبی دانست، بدون اینکه به ایده عادی سازی حمله کند که به طور کامل توسط ایرانیان طرد شده است. در نشستی در بغداد در ژوئن ۲۰۲۱ با حضور عبدالله دوم، پادشاه اردن و عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، مرد قدرتمند عراق در سخنرانی افتتاحیه خود اعلام کرد که سه کشور به «هماهنگی خود در مورد موضوعات اصلی منطقه‌ای مانند مسائل سوریه، لیبی، یمن و فلسطین برای تحقق یک دیدگاه مشترک ادامه خواهند داد». همچنین لازم به ذکر است که اولین تماس سعودی ها و ایرانی ها در بغداد و همچنین اولین دیدار رئیس جمهور مصر و امیر قطر پس از آشتی کشورهای حاشیه خلیج فارس در عراق صورت گرفت.

اما منبع دیگری اشاره می کند که «الکاظمی به امارات نزدیک تر است، او حتی نماینده منافع آنها در عراق به حساب می آید»، امری که باعث تقویت قدرت او شده است. به گفته همین منبع، « محمد الحلبوسی، رئیس مجلس» در این نزدیکی با او همراه است و مقتدی صدر، پیروز انتخابات، « از آنها دور نیست». به نظر می رسد که ابوظبی پس از ایالات متحده و ایران به سومین نیروی حاضر در عراق تبدیل شده است. این فدراسیون با همه بازیگران صحنه سیاسی عراق، از جمله یگان های حشد الشعبی یا دیگر شبه نظامیان، با هدف حفظ منافع خود، از جمله در زمینه نفت و املاک، روابط خود را حفظ می کند. پیش از این در سال ۲۰۱۸، شبکه قطری الجزیره گزارشی در مورد « نقش امارات که از طریق بخش اقتصادی و همکاری وارد صحنه عراق شده است»، پخش کرده بود. نقشی که توسط چندین منبع نیز تایید شده است که اشاره می کنند که طحنون بن زاید مشاور امنیت ملی امارات «اخیراً بازدیدهای خود را از عراق افزایش داده است». این کشور همچنین قصد دارد نفوذ عربستان را در سراسر منطقه زیر سوال برد.

«نخست وزیر طلایی»

در داخل کشور، نخست وزیر از روابط عالی با رهبران شیعه، احزاب سنی و کردها برخوردار است و به او در محافل سیاسی لقب «نخست وزیر طلایی» را داده اند. با این حال، او به دلیل صفحات و حساب‌های مختلف در شبکه‌های اجتماعی که وی را ستایش می‌کنند، متهم است بودجه عمومی را به «سربازان الکترونیکی» خود اختصاص داده است.

اگرچه او از سوی یگان های حشد الشعبی متهم به همدستی در ترور سردار قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ابومهدی المهندس یکی از فرماندهان ارشد شبه‌نظامیان شیعه تیپ‌های بدر در ابتدای سال ۲۰۲۰ است، به نظر نمی‌رسد ایران با این شبهه موافق باشد، و همین امر توضیح دهنده استقبال گرم از او در سفر رسمی اش به تهران است. دیدارهای دیگری بین الکاظمی و رهبران ارشد ایران : علی چمخانی ، دبیرکل شورای عالی امنیت ملی ایران، یا اسماعیل قاآنی، جانشین سلیمانی - پس از این سفر انجام شد. او همچنین با حزب‌الله لبنان و مقامات ایرانی برای پایان دادن به حملات همیشگی شبه‌نظامیان شیعه حزب‌الله عراق علیه خود در تماس بوده است.

حتی به نظر می رسد که روابط با تهران پس از روی کار آمدن ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور جمهوری اسلامی بهبود یافته است. نزدیکان الکاظمی می‌گویند: «جریان‌های ایرانی به او احترام می‌گذارند و برایش احترام زیادی قائل هستند. او با همه روابط خوبی دارد. وضعیتی که حاصل تجربه این دولت مرد در چهار حوزه مهم عراق است: حقوق بشر، رسانه، امنیت و همچنین سیاست و مدیریت.

یک منبع دیگر اما تصریح می کند که «شبه هایی به فساد در اطراف او وجود دارد، اما او مردی باهوش و استراتژیست است. او می داند که چگونه به خطوط قرمز همه احترام بگذارد، همانطور که می داند چگونه سهم کیک هر کشور را در سطح منطقه ای و محلی به اشتراک بگذارد تا تعادل داخلی در کشور» حفظ شود.

۱- نویسنده کتاب در باره عراق دوران صدام حسین: The Republic of fear.