تحلیل

سوریه در تنگنا بین ایران و روسیه

نیروی هوایی اسرائیل روز جمعه ۱۰ ژوئن ۲۰۲۲ فرودگاه بین المللی دمشق را مورد حمله قرار داد تا از ارسال سلاح های ایرانی به حزب الله جلوگیری کند. باند آسیب دید و سالن تا حدی تخریب شد ، اما فرودگاه به تازگی بازگشایی شده است. تحت فشار اسرائیل، بشار اسد باید با تدبیر حمایت روسیه و ایران از خود را مدیریت کند و در عین حال طرح نزدیک‌شدن با کشورهای خلیج فارس را پیش برد.

این اولین بار نیست که فرودگاه دمشق هدف قرار می گیرد. در سال ۲۰۲۱، این فرودگاه قبلاً به دلیل حمله اسرائیل به انباری متعلق به شبه نظامیان ایرانی بسته شده بود. استراتژی اسرائیل در سوریه ساده است، هدف آن فشار بر بشار اسد و قرار دادن او در تضاد با متحد ایرانی خود از طریق ضربه زدن به زیرساخت های حیاتی این کشور است. این سیاست در جریان جنگ ژوئیه ۲۰۰۶ علیه حزب الله لبنان نیز دنبال شد. تل آویو پل ها، جاده ها، نیروگاه های برق و آب را در سراسر خاک لبنان بمباران کرده بود تا بیروت را از جنبش شیعی جدا کند.

بنابراین سوریه بشار اسد برای اسرائیل تنها شری کوچک است. علیرغم وضعیت جنگی که بین دو کشور همچنان حاکم است، ثبات نسبی در مرز مشترک تا سال ۲۰۱۱ در امتداد خط غیرنظامی سازی ایجاد شده در سال ۱۹۷۴ ، وجود داشت. تل آویو و دمشق حتی در سال ۲۰۰۸ مذاکرات خود را برای یک توافق صلح با وساطت ترکیه آغاز کرده بودند(۱). با پیروی از منطق معروف «زمین در برابر صلح»، دولت اسرائیل قرار بود در ازای عادی سازی روابط، مناطق اشغالی جولان را به سوریه باز پس دهد. با این حال، به دلیل جنگ در غزه و عملیات سرب گداخته، مذاکرات با شکست مواجه شد.

تنها در سه سال گذشته، نیروی هوایی اسرائیل بیش از ۱۰۰۰ بار به خاک سوریه حمله کرده است(۲). این تشدید حملات ثابت می کند که شبه نظامیان شیعه وابسته به ایران یک تهدید واقعی برای اسرائیل هستند. در نتیجه، تل آویو می خواهد نشان دهد که می تواند در هر کجا و در هر زمان حمله کند: به پالمیرا، به مصیاف، به بندر لاذقیه، به حومه دمشق ، به ابوکمال در مرز سوریه-عراق و به پایگاه T4 حزب الله در حومه حمص.

بنابراین ایران و اسرائیل در حال جنگ نیابتی در سوریه هستند. سرتیپ اسرائیلی یوسی کوپرواسر، مدیرکل سابق وزارت امور استراتژیک و رئیس سابق شاخه تحقیقات اطلاعات نظامی، در آوریل ۲۰۲۱ گفت:

«ما می‌خواهیم از تبدیل سوریه به پایگاه ایران در نزدیکی اسرائیل جلوگیری کنیم. این امر می‌تواند یک تغییر استراتژیک رادیکال در وضعیت ایجاد کند... به همین دلیل است که ما به بمباران پایگاه‌های ایران ادامه می‌دهیم تا کنترل کشور را در دست نگیرند»(۳).

به عبارت دیگر، اسرائیل تا زمانی که بشار اسد از ایران و حزب الله فاصله نگیرد، به بمباران سوریه ادامه خواهد داد. به گزارش پایگاه خبری سعودی ایلاف، اسرائیل حتی تهدید کرد که در صورت ادامه عملیات ایران در خاک این کشور، کاخ رئیس جمهور سوریه را بمباران خواهد کرد.

نقش متعادل کننده مسکو

این سیاست بمباران در سوریه توسط بنیامین نتانیاهو آغاز شد. از زمان مداخله روسیه در کنار نیروهای بشار اسد در سپتامبر ۲۰۱۵، روسیه به یک بازیگر کلیدی در همسایگی اسرائیل تبدیل شد. از اینرو تل آویو با سرعت برای توافق با مسکو بر روی عوامل امنیتی تعیین کننده وارد مذاکره شد(۴).نخست وزیر سابق اسرائیل سفرهای خود به مسکو را افزایش داد تا از کرملین ضمانت هایی دریافت کند. معادله سوریه پیچیده است. روسیه که در عمل متحد نیروهای سوریه و ایران است روابط خوبی نیز با دولت یهود دارد. در واقع، وجود یک توافق ضمنی باعث می شود که روس‌ها با حملات اسرائیل علیه نیروهای ایرانی در سوریه مخالفت نکنند. سامانه پدافند هوایی S-400 روسیه با تسلط بر آسمان سوریه، تمامی موشک های اسرائیل را رهگیری نمی کند. مسکو در نقش داور، برای جلوگیری از نظامی‌ شدن حضور ایران در نزدیکی جولان، در سال ۲۰۱۸ مسئول نظارت بر غیرنظامی‌سازی منطقه ای ۸۵ کیلومتری - خط براوو - در اطراف فلات سوریه شد.

دیپلماسی روسیه بمباران فرودگاه دمشق توسط اسرائیل در ۱۰ ژوئن را محکوم کرد. سرگئی لاوروف گفت که این «یک عمل وحشیانه و مغایر با قوانین بین المللی» است. اما با وجود این محکومیت از سوی مسکو و موضع گیری نسبتاً طرفدارانه تل آویو از اوکراین ، خطر کمی وجود دارد که وضعیت در سوریه تغییر کند. برخی رسانه‌های عربی نزدیک به رژیم بشار اسد از موضع ابهام آمیز روسیه و عدم پاسخ مناسب به بمباران‌های اسرائیل بی ابا انتقاد کردند. در ۱۳ ژوئن، وب سایت المنار وابسته به حزب الله عنوان کرد: «چرا روس ها حمله اسرائیل به فرودگاه دمشق را تلافی نکردند؟ »

روس ها و ایرانی ها به رژیم سوریه اجازه دادند تا نزدیک به سه چهارم خاک را پس بگیرد. قاسم سلیمانی، ژنرال سپاه پاسداران که در ژانویه ۲۰۲۰ توسط پهپاد آمریکایی ترور شد، در آگوست ۲۰۱۵ خود به مسکو رفت تا ولادیمیر پوتین را متقاعد کند تا برای نجات متحدش بشار اسد مداخله نظامی کند. هر دو کشور برنامه های خود را در این میانه دنبال می کردند، اما هدف یکی بود: نجات رژیم سوریه. بدون شک همگرایی مبارزات در میدان نظامی وجود داشت. امروز ایران و روسیه به طور مشترک در روند آستانه که هدف آن حل بحران سوریه با دور زدن سیستم سازمان ملل است، مشارکت دارند.

اما از سال ۲۰۱۹ و آرامش نسبی «سوریه سودمند»، ما وارد مرحله جدیدی شده ایم. متحدان دیروز خود را در پویایی رقابت اقتصادی قرار داده اند. بنابراین، هم مسکو و هم تهران برای برقراری صلح در سوریه طمع های خود را دارند. هر دو کشور به دنبال گسترش حوزه نفوذ خود هستند. در حالی که مسکو در حال انجام بازسازی ارتش سوریه بر اساس مدلی چند قومی است، شبه نظامیان ایرانی منطق پان شیعی را انتخاب کرده اند. چندین هنگ بشار اسد توسط مسکو کنترل می شود، برای مثال لشکر پنجم. در این میان ایرانی ها به لشکر چهارم که تحت کنترل ماهر اسد برادر رئیس جمهور سوریه است نزدیک شده اند(۵). اکنون که سوریه سه چهارم خاک خود را بازپس گرفته است، کرملین چشم خود را بر اقدامات اسرائیل در سوریه می بندد، امری که می تواند نفوذ ایران را در عمل تضعیف کند.

اسرائیل و کشورهای خلیج در یک طول موج

علاوه بر چراغ سبز مسکو، برای کاهش نفوذ تهران در سوریه، اسرائیل می تواند روی متحدان جدید خلیج فارس خود حساب کند. از دسامبر ۲۰۱۸ و بازگشایی سفارت امارات در دمشق، نفت‌سالارها به مواضع اولیه خود در برابر بشار اسد بازگشته‌اند. ابوظبی پس از تامین مالی مخالفان سوری تا زمان بازپس گیری حلب در سال ۲۰۱۶ توسط نیروهای وفادار به رژیم، موضع خود را بازبینی کرده است. محمد بن زاید (MBZ)، رئیس‌جمهور امارات متحده عربی، براساس منطق خصومت اش با اخوان‌المسلمین ، حتی آماده تامین مالی مداخله سوریه در مارس ۲۰۲۰ در برابر آخرین پایگاه شورشیان ادلب بود که عمدتاً تحت کنترل اسلام گرایان هیئت تحریر الشام است(۶). علیرغم انتقادهای واشنگتن، شیخ عبدالله بن زاید آل نهیان، وزیر خارجه ابوظبی در نوامبر ۲۰۲۱ از دمشق بازدید کرد. برای تأیید این نزدیکی، خود بشار اسد در مارس ۲۰۲۲ به امارات سفر کرد. رژیم سوریه این سفر را برجسته کرده است تا نشان دهد که با این سفر او بار دیگر از نظر شرکای عرب خود قابل قبول شده است. برای ابوظبی، مسئله بازگرداندن سوریه به مدار عربیت در چارچوب رقابت با نفوذ ایران است. دمشق از زمان تعلیق از اتحادیه عرب در نوامبر ۲۰۱۱، پیوسته به ضرر کشورهای خلیج فارس به ایران نزدیکتر شده است.

محمد بن سلمان (MBS)، ولیعهد عربستان سعودی در مصاحبه ای با هفته نامه تایم به این واقعیت جدید ژئوپلیتیکی اعتراف کرد و اعلام نمود که «بشار اسد احتمالاً در قدرت باقی خواهد ماند» در حالی که امیدوار است سوریه به «عروسک دست نشانده ایران» تبدیل نشود. اگرچه ریاض هنوز سفارت خود را بازگشایی نکرده است، اما دو کشور از طریق سرویس‌های اطلاعاتی خود ارتباط برقرار می‌کنند. ژنرال خالد بن علی الحمیدان، مدیر سرویس مخفی عربستان سعودی به دمشق سفر کرد تا با همتای سوری خود علی مملوک دیدار کند. این دو قبلاً در تابستان ۲۰۱۵ در عربستان سعودی به صورت مخفی ملاقات کرده بودند.

یکی دیگر از نشانه های مهم تغییر در سیاست، اعزام وحید مبارک سیار، سفیر بحرین به سوریه در دسامبر ۲۰۲۱ است. بحرین که تحت نفوذ عربستان سعودی است، بدون تایید حامی خود عمل نمی کند. با این حال، این پیوندها به معنای عادی سازی روابط نیست: ریاض منتظر اشارتی از سوی بشار اسد برای تایید این گرم شدن دیپلماتیک است. اگرچه بازگشت سوریه به اتحادیه عرب در نوامبر آینده قابل پیش بینی است، اما عربستان سعودی اصرار دارد که دمشق از ایران فاصله بگیرد.

منافع اقتصادی

این خواستی پیچیده از بشار اسد است: او از قطع روابط با تهران فاصله زیادی دارد، برعکس. وی در تاریخ ۸ مه ۲۰۲۲ برای تقویت روابط دوجانبه به پایتخت ایران سفر کرد. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران از زمان انتصاب خود در آگوست ۲۰۲۱ تاکنون سه بار به پایتخت سوریه سفر کرده است. ایران نیز مانند روسیه در این زمینه قصد دارد پس از سرمایه گذاری ده ها میلیارد دلاری در سوریه به منافع اقتصادی دست یابد(۷). دمشق در پایان آبان ماه میزبان نمایشگاه شرکت های ایرانی ای بود که فعالیت بین المللی دارند. این نمایشگاه بیش از ۱۶۰ شرکت متخصص در زمینه های پزشکی، ساختمانی و انرژی را گرد هم آورد. ایرانی‌ها همچنین چندین نیروگاه در بانیاس و حلب ساخته‌اند و انبارهایی در بندر لاذقیه دارند. تهران برای حمایت از دولت سوریه در مواجهه با کمبود نفت، چندین نفتکش به این کشور فرستاد. علاوه بر این، ایران عمدتاً در حلب، دومین شهر کشور سرمایه گذاری کرده است و فرودگاه شهر را کنترل می کند. تهران همچنین در دیرالزور یا ابوکمال، در مرز سوریه و عراق، برای محافظت از کریدور زمینی خود تا دریای مدیترانه، سرمایه گذاری می کند.

با این حال، به گفته رسانه های سعودی و اسرائیلی، بشار اسد در نوامبر ۲۰۲۱ فرمانده محلی نیروی قدس سپاه پاسداران ایران، سرلشکر مصطفی جواد جعفری را به دلیل فعالیت بیش از حد در مرز اسرائیل از کشور اخراج کرد. دستور کار ایران ۱۰۰ درصد با خواسته های دمشق منطبق نیست. بنابراین رئیس جمهور سوریه در یک وضعیت پیچیده موازنه ژئوپلیتیکی قرار دارد. آیا او هم مانند پدرش حافظ در برقراری روابط صمیمانه با ایرانیان و پادشاهی های خلیج موفق خواهد شد؟ با توجه به عدم خودمختاری دمشق در مقابل نفوذ روسیه و ایران در این سرزمین، آینده سوریه کاملا در دست بشار اسد نیست.

۱- Frederic C. Hof, Mapping peace between Syria and Israel, United States Institute of Peace, rapport, 2009. ۲- Robert Tollas, « Spy planes and mysterious flights to Damascus : why is Israel bombing Syria ? », The National, 10 juin 2021.

۳- Suleiman Al-Khalidi, « Israel intensifying air war in Syria against Iranian encroachment », Reuters, 22 avril 2021.

۴- Igor Delanoë, « Russie-Israël : la Syrie, nouvel enjeu structurant de la relation israélo-russe « , Fondation pour la recherche stratégique, avril 2019.

۵- Saleh Ben Odran, « La Russie et l’Iran placent leurs pions en Syrie », Slate, 9 mai 2019.

۶- David Hearst, « Mohammed bin Zayed pushed Assad to break Idlib ceasefire », Middle East Eye, 8 avril 2020.

۷- Laure-Maïssa Farjallah, « L’Iran se fait plus discret en Syrie », L’Orient-Le Jour, 19 octobre 2021.