«کودتا برای نجات کشور انجام گرفت»، این سخنان عامل اصلی کودتا ، فرمانده ارتش، ژنرال عبدالفتاح البرهان در ۲۵ اکتبر ۲۰۲۱ است. در آن زمان، او رئیس شورای حاکمیت، نهاد نظارتی... دولت گذار به دموکراسی بود. ژنرال اعلام کرد که لازم است انقلاب را به مسیر درست بازگردانیم، و کسانی را کنار بگذاریم که فقط « می خواهند همه چیز را در دستان خود نگه دارند، بدون توجه به تهدیدات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی » ای که بر کشور سایه افکنده است. مسئله در سراسر کشور به گفته کودتاچی، تشکیل دولتی متشکل از تکنوکرات های شایسته و بی غرض است که بتواند کشور را به خوبی اداره کند.
البرهان در این جلسه تنها نبود. به ویژه ژنرال شمس الدین کباشی، همرزم فرمانده کل نیروهای مسلح، و محمد حمدان داگالو، معروف به همتی، رئیس نیروهای پشتیبانی سریع، در این «اصلاح مسیر» انقلاب شرکت داشتند. همتی قبلا در جنجوید، فرمانده شبه نظامیانی بود که نیروی کمکی ارتش سودان در طول جنگ دارفور بودند. هر دو قبلاً در کنار عبدالفتاح البرهان در راس قدرت نشسته بودند. یک سال بعد، آنها هنوز آنجا هستند. اما سودان کجاست ؟
عثمان منال، یکی از فعالان کلیدی در دولت انتقالی، اظهار تاسف می کند: «ما سالی بی ثمر را پشت سر گذاشتیم». او در خارطوم که در وضعیت امنیتی مخاطه آمیزی است و ما برای ناشناس ماندنش نام او را تغییر دادیم، می گوید: «البرهان کودتای خود را با دسته ای از وعده‌ها توجیه کرده و تمایل به پایان دادن به انتقال دموکراتیک را رد کرده بود. یک سال بعد، ما نه دولت داریم، نه عدالت داریم، نه اقتصاد داریم و همه چیز در وضعیت رقت انگیزی است». خلود خیر، تحلیلگر و مدیر اتاق فکر Confluence Advisory مستقر در خارطوم می افزاید: «کودتا تمام پیشرفت های دولت انتقالی را از لحاظ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی واژگون کرده است».
رئیس حکومت نظامی از ژوئیه ۲۰۲۲ می‌گوید که ارتش حکومت کشور را به غیرنظامیان واگذار می‌کند به شرط آنکه آنها به توافق برسند ، اما مخالفان دموکراسی‌خواه همچنان در این مورد تردید دارند. به این دلیل که سیر تحولات درگذشته نشان داده است که ارتش قصد دارد نه قدرت و نه امتیازات خود را ترک کند. و مذاکرات بین ژنرال‌ها و غیرنظامیان متوقف شده است علی رغم فشارهای چهارجانبه که ایالات متحده، امارات متحده عربی، عربستان سعودی و بریتانیا ، به همراه مأموریت کمک انتقال یکپارچه سازمان ملل در سودان (یونیتامز) وارد می آورند. آنها با نگرانی می بینند که کشور در یک سری بحران فرو می رود که حل هر کدام از دیگری فوری تر است. همتی، که شماره ۲ در حکومت نظامی و با وجود این، رقیب البرهان است، در ماه اوت اعتراف کرد که «کودتا نتوانست تغییر ی را ایجاد کند» که کودتاچیان وعده آنرا داده بودند. چشم انداز واقعا روشن نیست. می توان کارنامه آنها را نقطه به نقطه بررسی کرد .
کودتاچیانی که توسط مردم طرد شدند
کودتا از اولین ساعات خود با مقاومت شدید و مسالمت آمیز بخش بزرگی از سودانی ها از همه طبقات اجتماعی، با منشا قومی، سنی و جنسی متفاوت ، مواجه شد. از آن زمان تا کنون، این کشور حتی یک هفته را بدون اعتراض نگذرانده است. تظاهرات به رهبری کمیته‌های مقاومت، سازمان‌های مردمی افقی و غیرمتمرکز، گاهی اوقات تا درهای کاخ ریاست‌جمهوری ، به‌ویژه در میان ابرهای آزاردهنده گاز اشک‌آور رسید. تجمعات دیگر در زمان ها و در محله ها یا شهرهای مختلف برگزار می شود. محمد اس.، یکی از اعضای دانشجوی کمیته مقاومت در ناحیه مردمی دم در خارطوم که به خاطر فعالیت هایش معروف است، توضیح می دهد: «این سال آنقدر دیوانه وار بوده که گذشتنش را ندیدم. ما چندین بار در هفته تظاهرات می کنیم و تا زمانی که ارتش قدرت را ترک نکند، به خانه برنمی گردیم. آنها می توانند ما را دستگیر کنند یا بکشند، ما همچنان با صدای بلند و واضح اعلام می کنیم که از این رژیم خسته شده ایم، از اینکه با زور اداره می شویم، خسته شده ایم از زندگی در کشوری بدون حاکمیت قانون. »
نیروهای امنیتی، پلیس، RSF، ذخیره پلیس مرکزی متخصص در سرکوب شورش ها - که توسط سودانی ها ابو طیاره نامیده می شود - عوامل لباس شخصی سرویس های اطلاعاتی متعدد، از همه ابزارهای سرکوب استفاده می کنند: شلیک انواع نارنجک، گلوله های جنگی، تعقیب و گریز تظاهرکنندگان با خودروهای زرهی، ضرب و شتم در ایست های بازرسی، یورش، دستگیری، شکنجه. تا ۱۹ اکتبر ۲۰۲۲، ۱۱۸ کشته و بیش از ۷۰۰۰ زخمی وجود داشت. بر اساس گزارشی از سوی ابتکار هدرین، سازمانی که در آغاز انقلاب ۲۰۱۸ ایجاد شد و به مجروحان کمک مالی می‌کند، حداقل ۴۰۰ نفر زیر ۱۸ سال سن داشتند.
پس از کودتا، شیوه‌های اعتراض دیگری نیز به کار گرفته شد. برخی از آنها از نوع اعتصابات کلاسیک هستند، مانند اعتصابات عمومی یا بخشی از حرفه ها. برخی دیگر تعدادشان کمتر است مانند مسدود کردن جاده ها یا شهرها. به این ترتیب زمستان سال گذشته برای چند هفته از تردد کامیون های حامل کالا و احشام در محور ضروری به سمت مصر جلوگیری شد. بندر سودان نیز فلج شده بود. این شیوه ها جدید نیستند، اما ادامه داشتن آن در طول زمان بی سابقه است. عثمان منال خاطرنشان می کند: «فرهنگ مقاومت اکنون بسیار ریشه دار شده است». محمد اس ادامه می دهد: «ما نسبت به سال ۲۰۱۹ یا حتی ۲۰۲۰ آگاه تر، سیاسی تر، کمتر ساده لوح هستیم. ما توافق جدید تقسیم قدرت با ارتش را نخواهیم پذیرفت. ما همچنین احزاب سیاسی قدیمی را علی رغم اینکه در ائتلاف FFC (نیروهای آزادی و تغییر) حضور داشته باشند یا نه، رد می‌کنیم. آنها در دوران انتقال قدرت داشتند، ما به آنها اعتماد کردیم، اما آنها کاری نکردند جز اینکه بازی های کوچک خود را از سر بگیرند و ما را به فاجعه بکشانند. برای ما آنها تمام شده اند. »
بی ثباتی سیاسی فزاینده
چند دستگی در اردوگاه طرفدار دموکراسی آشکار است و تاکنون جلوی هرگونه پیشرفت چشمگیری علیه کودتا را گرفته. کمیته های مقاومت و احزاب سیاسی قدیمی نظام که پس از استقلال در سال ۱۹۵۶ تأسیس شدند ، در کنار هم، و حتی چهره به چهره قرار دارند. کمیته های مقاومت، فعال در مقیاس یک منطقه یا یک شهر کوچک، شبکه ای سست را تشکیل می دهد، اما در سراسر قلمرو حضور دارد. در طول انقلاب ۲۰۱۸، آنها نقش سازمانی ایفا کردند و جنبه سیاسی را به انجمن حرفه های سودانی (SPA)، گروهی از اتحادیه های زیرزمینی، و به FFC، ائتلافی از احزاب و سازمان های سیاسی سنتی جامعه مدنی واگذار کردند.
از زمان کودتا، کمیته های مقاومت به پیشگامان جنبش دموکراسی خواه تبدیل شدند و ثابت کردند که در صحنه سیاسی ضروری هستند. شعار آنها فرق نمی کند: «بدون مذاکره [با ژنرال ها]، بدون سازش، بدون تقسیم [قدرت]». در این چارچوب، آنها اغلب با تشکل های سنتی مخالف هستند. محمد اس با کلامی نیش دار می گوید: «امروز شکاف بزرگی بین نسل جوان و نسل‌های قدیمی‌تر وجود دارد که همیشه همان بازی‌های سیاسی را انجام می‌دادند. ما دیگر این را نمی‌خواهیم. آنها تلاش می کنند ابتکار عمل و رهبری جنبش انقلابی را به دست آورند، اما ما اجازه نمی دهیم. در محل من در دم، آنها سعی کردند در یک تحصن که ما ترتیب داده بودیم حاضر شوند، آنها را بیرون کردیم».
با این حال، افقی بودن کمیته های مقاومت، آنها را در برابر نفوذ نیروهای احزاب سنتی آسیب پذیر کرد و بین آنهایی که در نهایت آماده سازش با ژنرال ها بودند و کسانی که تحت تأثیر حزب کمونیست، قاطعانه از آن امتناع کردند دو دستگی بوجود آمد.
بازگشت اسلامگرایان
این تقسیمات به حکومت نظامی و به ویژه مؤلفه اسلامگرای آن اجازه می دهد تا پایگاه های رژیم عمر البشیر را دوباره مستقر کند. در طی هفته‌ها، اسلامگرایان پست‌های کلیدی را که پس از سال ۲۰۱۹ از آن کنار گذاشته شده بودند، به‌ویژه در خدمات عمومی به دست گرفتند. خلود خیر می‌گوید: «آنها به رسانه‌ها، بانک‌ها، وزارتخانه‌های کلیدی مانند دارایی، بهداشت - که بسیاری از بودجه‌ها را مدیریت می‌کنند – و قوه قضائیه بازگشتند». آنها دوباره به همه چیز رنگی افراطی داده اند: در ۲۰ ژوئن گذشته، یک زن جوان ۲۰ ساله که به جرم زنا محاکمه شده بود، در ایالت نیل سفید، در جنوب کشور، به سنگسار محکوم شد. این قانون توسط دولت انتقالی لغو نشده بود، اما دیگر اعمال نمی شد. قضات اسلام گرا احساس می کنند از سوی قدرت مرکزی حمایت می شوند.
بازگشت رژیم عمر البشیر موجب تفرقه بین ژنرال های قدرت می شود. همتی، رئیس RSF با آن مخالف است. اسلامگرایان او را قاتل دیکتاتور سابق می دانند، کسی که خیانت کرده است. او همچنین با هدف ساختن یک سرنوشت سیاسی برای خویش، ساز خود را می نوازد. برای نشان دادن موضع مستقل اش ، او در ژوئن ۲۰۲۲ خارطوم را ترک کرد تا به طور موقت در سنگر خود در دارفور مستقر شود.
اما اختلاف ها فراتر از طرفداری از دموکراسی یا نظامی ها است. خلود خیر تحلیل می‌کند: «ما دو تصور سیاسی داریم که در مقابل هم هستند. اولی به زمان استقلال برمی گردد و همراه با چرخه دائماً تجدید شده ای از کودتا و تحکیم همراه با زور رژیم حاصل از آن -انقلاب و انتقال- و یک کودتای جدید است. فرهنگ سیاسی دوم روز به روز در کمیته های مقاومت، اتحادیه ها، اتحادیه های زنان، دانشجویان ساخته می شود. آنها روش های جدیدی برای بازیگری ابداع می کنند. دو اردوگاه طرفدار دموکراسی باید متحد شوند. بدین ترتیب آنها قادر خواهند بود نیازهای جمعیت را در زمینه خدمات، ایجاد شغل و مسکن برآورده کنند».
اقتصاد ورشکسته
این نیازها فقط در حال رشد هستند. دولت انتقالی عبدالله حمدوک، که وارث کشوری بود که تقریباً در حال ورشکستگی بود، توانست بهبودی وضعیت را آغاز کند. کودتا همه چیز را از بین برد و بحران اقتصاد سودان امروز عمیق‌تر از قبل از انقلاب ۲۰۱۸ است. روز پس از کودتا، موسسات مالی بین‌المللی و کشورهای حمایت کننده سودان کمک های مالی خود را تعلیق کردند. برنامه های توسعه متوقف شده اند، روند مذاکره مجدد بدهی درجا می زند. گزارشی منتشر شده در ماه سپتامبر توسط سازمان شفافیت و سیاست ردیاب سودان (STPT) ، یک اتاق فکر که در بهار توسط وکیل و مدافع حقوق بشر سلیمان بالدو ایجاد شد، نشان می‌دهد که این کشور ۴.۶ میلیارد یورو از کمک‌های مختلف را از دست داده است. پوند سودان که در دوران عبدالله حمدوک به طرز دردناکی تثبیت شده بود، بار دیگر در برابر دلار سقوط کرد و دو نرخ ارز، یکی رسمی و دیگری در بازار سیاه، بار دیگر به قوت خود باقی است. در حالی که تورم در ماه اوت اندکی کاهش یافت و از ۱۴۸.۹ درصد به ۱۱۷.۴ درصد رسید، اما گرانی همچنان برای خانوارهای سودانی وضعیتی ناپایدار را بوجود آورده است. به علاوه، اقتصاددانان این وضعیت را متاثر از کاهش مصرف می دانند، زیرا سودانی ها به سادگی دیگر نمی توانند کالای بیشتری بخرند.
حتی بدون جنگ اوکراین و اختلال در بازارها، تأثیر کودتا بر اقتصاد بسیار زیاد بود. STPT می نویسد: «کودتای اکتبر ۲۰۲۱ وعده های انتقال دموکراتیک تحت رهبری غیرنظامیان و اصلاحات را درهم شکست و سودان را به انزوای قبل از انقلاب بازگرداند. حکومت نظامی برای جبران کاهش درآمدها، مالیات ها و عوارض را افزایش داد. تا جایی که مثلاً تجار در گدارف در شرق کشور دست به اعتصاب زدند». خلود خیر می گوید: «مردم از مالیات ، قیمت آب و برق خفه شده اند و رکود اقتصادی در راه است». برنامه جهانی غذا (WFP) به نوبه خود نشان می دهد که یک سوم جمعیت از ناامنی غذایی رنج می برند.
کشوری که در خطر فروپاشی است
به گفته تحلیلگران، نتیجه اصلی حکومت نظامی این است: قرار دادن کشوری در آستانه فروپاشی ، کشوری که اکنون در چنگال تنش های گریز از مرکز قوی گرفتار است . دارفور، که حتی پس از امضای توافقنامه صلح جوبا که در اکتبر ۲۰۲۰ امضا شد، از آرامش دور بود، دوره‌هایی از خشونت شدید را تجربه می‌کند. درگیری های سنتی بر سر زمین با تصرف مناطق دارای طلا که همراه با پاکسازی قومی است اوج گرفته. قبایل عرب متحد همتی، به ویژه در بهره برداری از معادن طلا، در ثروت او نقش دارند.
در جنوب کردوفان، نیل آبی و شرق دریای سرخ درگیری ها بین جوامع رو به افزایش است و باعث چند صد کشته و ده ها هزار آواره شده است. دموکراسی خواهان انگشت اتهام را به سمت ژنرال ها نشانه می روند که با آلت دست قرار دادن جوامع دوست دارند خود را آخرین ضامن وحدت کشور معرفی کنند. خطر جنگ داخلی آشکارا مطرح شده است. ژنرال ها در ۲۵ اکتبر ۲۰۲۱ نه تنها به گذار دموکراتیک پایان دادند، بلکه بدترین شیاطین سودان را از قفس آزاد کردند.