قمار رجب طیب اردوغان

فاجعه خیابان استقلال استانبول با ۶ کشته و ۸۱ مجروح، برای رییس جمهوری ترکیه موقعیتی پیش آورد تا «حزب کارگران کرد ترکیه» (PKK) و نیز «حزب اتحاد دموکراتیک» (PYD) – نیروی عمده سیاسی اداره خودمختار شمال و شرق سوریه (AANES) – را به ارتکاب آن متهم کند. هردو این سازمان ها هرگونه دست داشتن در این عمل تروریستی را رد کردند و طولی نکشید که بی پایه بودن اتهام معلوم شد. فرد مظنون به انجام این کار یک عرب در ارتباط با «سازمان حکومت اسلامی» (داعش) بود که از طریق پیوندهای خانوادگی و ازدواج های مکرر با آن رابطه داشت. به علاوه، در تلفن همراه او شماره تلفن یک مسئول یکی از حزب های راست افراطی ترکیه یافته شد.

با این همه، آنکارا به اِعمال فشار و حمله شدید به کردها – که همیشه مقصر جلوه داده می شوند- رو آورد. هواپیماهای اف-۱۶ ترکیه به سراسر روژاوا (کردستان سوریه)، به ویژه تل رفعت و کوبانی حمله کردند. حملاتی که بیمارستان ها، مدارس، سیلوهای گندم و تأسیسات نفتی را هدف گرفت و قربانیانی غیرنظامی بجا گذاشت. بنگاه خبری «خاور نیوز» مستقر در روژاوا نوشت که ارتش ترکیه با توپخانه و تانک به ناحیه های شرا و شراوا و نیز مناطق عفرین و شهبا حمله کرده است. اینها جاهایی است که پس از اشغال قسمتی از خاک سوریه در سال ۲۰۱۸، محل پناه گرفتن آوارگان مناطق اشغالی بوده است.

در ۱۸ ژوئن ۲۰۲۳، مردم ترکیه برای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس قانونگذاری به پای صندوق رأی فراخوانده می شوند. رییس جمهوری کنونی هم نامزد این انتخابات است و در برابر او اکرم امام اوغلو، شهردار استانبول و عضو «حزب جمهوری خواه خلق» (CHP)، - چپ هوادار کمال آتاتورک- قرار دارد که در حال حاضر در نظرسنجی ها با او فاصله دارد. اردوغان که بنابر نظرسنجی های موسسه متروپل از ۳۶ درصد آراء برخوردار است، برای پیروزی می باید بر ۶ حزب اپوزیسیون یعنی «حزب جمهور خواه خلق» (CHP)، «حزب رفاه» (RP)، «حزب آینده» که توسط احمد داوود اوغلو، نخست وزیر پیشین و یار همراه رییس جمهوری بنیاگذاری شده، «حزب سعادت» - دارای گرایش اسلامی – و «حزب دموکراتیک خلق ها» (HDP)، که همگی خواهان بازگشت به نظام پارلمانی تقویت شده هستند، چیره شود.

افزایش های شدید حداقل دستمزد

به این مشکلات سیاسی، یک وضعیت متناقض اقتصادی نیز افزوده می شود. به رغم تورمی که چهار نعل می تازد ( و در ماه اکتبر بنابر آمار رسمی ۸۵ درصد یعنی ۵ درصد بیش از ماه سپتامبر بوده) و پولی که مدام ارزش خود را ازدست می دهد و از اول ژانویه سال جاری تاکنون ۲۸ درصد از ارزش آن کاسته شده، تعمیم فقر در میان مردم، به استثنای افراد معدودی که از امتیازات برخوردارند، ترکیه شاهد افزایش تولید ناخالص داخلی (PIB) و نرخ رشد خود است که آن را در رده هفدهمین قدرت اقتصادی دنیا قرار داده است. رشد و صادرات، دو واژه ورد زبان رییس جمهوری است که باور دارد درنهایت گزینه های اقتصادیش ثمر خواهد داد.

برای به صبوری واداشتن طبقات مردمی، اردوغان امسال در دو نوبت حداقل دستمزد را افزایش داده است. در ماه ژانویه ۵۰ درصد و در ژوییه ۳۰ درصد دیگر به حداقل دستمزد افزوده شده و افزایش دیگری نیز برای آغاز سال آینده پیش بینی شده است (۱). به موازات این، برای سرپا نگهداشتن صندوق بانک مرکزی، دو کمک کننده سخاوتمند یعنی عربستان سعودی و قطر اعلام آمادگی کرده اند. قرار است عربستان سعودی ۵ میلیارد دلار و قطر ۱۰ میلیارد دلار به ترکیه کمک کنند. نورالدین نباتی، وزیر دارایی برای توجیه این وضعیت هترودکس(مغایر با نظریات اساسی) توضیح می دهد که سیاست او «قطع رابطه با اندیشه اقتصادی کلاسیک نو و اهمیت دادن به علوم رفتاری و اقتصاد عصب بنیان» (۲) است. استدلالی که به دشواری می تواند کسانی را قانع کند که می بینند بهای مواد غذایی ۹۹ درصد، مسکن ۸۵ درصد و حمل و نقل ۱۱۷ درصد افزایش یافته است.

اردوغان اگر بخواهد همچنان در رأس قدرت بماند، می باید علاوه بر اردوگاه هواداران خویش یعنی «حزب عدالت و توسعه» (AKP) در «حزب اقدام ملی» (MPH) و پیروان شبه نظامی گرگ های خاکستری فاشیست، آراء دیگری را نیز جلب کند. برای انجام این کار، از نو به اهرم های ملی گرایی و نژادپرستی ضد کرد روآورده است. در چنین وضعیتی، بمب گذاری در خیابان استقلال استانبول (اگر توسط نیروهای مخفی ترک انجام نشده باشد) برای حکومت موقعیتی خوشایند بوده است.

تشدید تهدیدها علیه کردها

اکنون، اولویت رییس جمهوری گردهم آوردن کسانی است که با هراس سوء قصدهای بین سال های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۷ را بیاد دارند. همچنین، می باید مردم را علیه دشمنی که همچنان مقاومت می کند تحریک کرد: «حزب کارگران کرد ترکیه» (PKK) در کوه های قندیل در شمال عراق و «حزب اتحاد دموکراتیک» (PYD) در روژاوای سوریه. دشمنانی که عملیات نظامی علیه آنها با استفاده از پهپادهای بایراکتار تی بی ۲ (Bayraktar TB2) برای کشتار هدفمند مسئولان و ۳ بار تسخیر شمال سوریه استفاده شده است. در این مورد، هیسیار اوزسوی، نماینده کرد عضو حزب HDP یادآوری می کند که دولت پیش از هر انتخاباتی دست به یک رشته حمله نظامی می زند: «پیش از انتخابات سال ۲۰۱۵، عملیات مرزی انجام شد. عملیات نظامی در جرابلس پیش از همه پرسی سال ۲۰۱۷ برگزار شد. به تل عفرین پیش از انتخابات مجلس قانونگذاری در سال ۲۰۱۸ حمله شد و پیش از انتخابات محلی سال ۲۰۱۹ به راس العین - گری اسپی حمله شد» (۳).

پس از سوء قصد خیابان استقلال، اردوغان تصریح کرد که تهدید و بمباران های روژاوا برای او پیش درآمد یک عملیات نظامی جدید با هدف ایجاد یک «منطقه امن» به عمق ۳۰ کیلومتر در طول مرز با سوریه است. برای انجام این کار، او تاکنون به سد نارضایتی آمریکای شمالی و روسیه برخورد کرده است.

نگرانی های آمریکا و روسیه

آمریکایی ها به ویژه نگران عواقب انجام چنین کاری هستند زیرا ۹۰۰ نظامی شان به طور روزمره همراه با «نیروهای دموکراتیک سوریه» (FDS) با نیروهای «سازمان حکومت اسلامی» (داعش) مقابله می کنند. FDS اتحادی از جنگجویان کرد، عرب و سوری است که علیه بقایای نیروهای داعش که به صورتی نگران کننده ایستادگی می کنند و تعدادشان بین ۶ تا ۱۰ هزار تن برآورد می شود می جنگند. چشم انداز تصرف نوار ۳۰ کیلومتری برای «نیروهای دموکراتیک سوریه» (FDS) نگران کننده است زیرا در اردوگاه الهول ۵۰ هزار زندانی اسلامی نگهداری می شوند که حتی تصور آزاد شدن آنها توسط اشغالگران ترک عرق سرد بر پیشانی مقامات پنتاگون می نشاند. نمونه این امر زندان حسکه در شمال شرقی سوریه است که جهادگران توانستند پس از ۶ روز نبرد شدید با «نیروهای دموکراتیک سوریه» (FDS) و حمایت گران ائتلاف تحت رهبری آمریکا، موجب گریز صدها تن از اعضای خود از زندان شوند، خاطره ای دردناک برای نیروهای آمریکایی است.

درمورد روسیه، نگرانی آن درباره احتمال حمله ترکیه به بشار اسد تحت حمایتش است. تهاجم ترکیه و تبدیل آن به اشغال مستمرسرزمین های تصرف شده، عاملی مکمل برای چندپارگی سوریه است که وضعیت هم اکنون بی ثبات اسد را بیشتر تضعیف می کند. این درحالی است که اسد ادعا می کند که ۷۰ درصد از کشور را تحت کنترل دارد ولی بیش از ۱۵ درصد از مرزها در کنترلش نیست. به علاوه، ولادیمیر پوتین و بشار اسد به اردوغان سوء ظن دارند که پس از تصرف احتمالی تل رفعت و منبج بخواهد بر حلب چنگ اندازد.

رییس جمهوری ترکیه برای مقابله با نارضایتی امریکا از ورود سوئد و فنلاند به اتحادیه اروپا استفاده می کند و درمورد روسیه هم از این بهره می برد که ترکیه واسطه ای غیرقابل چشم پوشی برای میانجیگری بین اوکراین و روسیه است. آیا این دو برگ برنده برای پیروزی او کافی است ؟

چنان که دیده می شود، هنوز بازی به پایان نرسیده ولی تهدیدها آشکارتر می شود. کردهای روژاوا حاملان یک برنامه اجتماعی درحال گسست با کسانی که بر خاور نزدیک سلطه دارند، در معرض خطری بزرگ هستند.

گسترش حوزه نفوذ در سوریه

اگر در نهایت ماجراجویی نظامی غیرممکن شود، این امر برای رییس جمهوری ترکیه فقط یک تحقیر و جریحه دار شدن غرور نیست، بلکه ترمزی هم برای توسعه گری تجدید امپراتوری عثمانی او است. این امر از آن رو است که در ورای امید به پیروز شدن در انتخابات ریاست جمهوری، مسئله گسترش حوزه نفوذ به سوریه هم مطرح است. گرفتن تل رفعت و منبج در غرب رودخانه فرات و کوبانی، عین عیسی و تل تمر در شرق این رودخانه موجب پیگیری پاکسازی قومی آغاز شده در عفرین، بیرون راندن کردها برای استقرار پناهندگان سوری و به انجام رساندن نخستین مرحله تسخیر و انتظار کشیدن برای فرصتی بهتر است. «سلطان آنکارا» هم اکنون کنترل مطلق منطقه ادلب (با ۳ میلیون جمعیت) را از طریق گروه تکفیری «حیات تحریر الشام» (HTS) در اختیار دارد و این گروه توسط دست نشانده اش، محمد الجولانی اداره می شود.

در عراق، «حزب کارگران کرد ترکیه» (PKK) به اردوغان امکان می دهد که حضور ۱۲۰ پایگاه متصل بهم از راه های ساخته شده توسط ارتش ترکیه را تسهیل کند و، به رغم تقاضاهای مکرر مجلس عراق، پایگاه واقع در ۳۰ کیلومتری موصل، که آن را بخشی از امپراتوری عثمانی می داند را حفظ نماید. این زیر سئوال بردن تلویحی عهدنامه لوزان که در سال ۱۹۲۳ مرزهای ترکیه را تعیین کرده، موجب انجام تهدیدهای بی سابقه نسبت به یونان شده است: «اشغال جزایر دریای اژه نزدیک به ترکیه ما را بهم نمی پیوندد. وقتی زمان موعود برسد، کار لازم را خواهیم کرد. می توانیم ناگهان شبیخون بزنیم»(۴).

این گفتمان جنگجویانه متعلق به روزگاری سپری شده، به ترکیه امکان داده که در جنگ داخلی لیبی در کنار دولت مستقر در تریپولی مداخله کند و در مورد قبرس اردوغان موضعی انعطاف ناپذیر دارد و از انجام هرگونه گفتگو با هدف یکپارچه شدن جزیره خودداری می کند.

این ولع به دست آوردن سرزمین های دیگر و اراده اِعمال نفوذ، اخیرا درمورد قفقاز نیز دیده شده که، به رغم ناخشنودی شدید حکومت ایران، اردوغان از الهام علی اف، رییس جمهوری آذربایجان درمورد الحاق آذربایجان ایران به آن کشور حمایت کرد. در یادها مانده است که رییس جمهوری ترکیه در هنگام رودررویی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان درباره مسئله قره باغ علیا در دسامبر ۲۰۲۰ گفته بود: «یک ملت، دو حکومت» تا کمک خود به باکو را به عنوان «ترک بودن» توجیه کند. این همبستگی با ارسال سلاح و نیروهای مکمل متشکل از ۱۵۰۰ نیروی مزدور سوری، گریختگان از «آرتش آزاد سوریه» (ASL) یا گروه های جهادگر که به جای نیروهای ارتش ترکیه به جبهه فرستاده شدند تحقق یافت.

در چنین شرایطی از «احیای امپراتوری»، اردوغان همچنین موضوع پان ترکیسم را از نو فعال کرده و به آن جنبه یک جنبش هویتی مانند «ترک های جوان» آغاز قرن بیستم را داده تا بتواند تحت عنوان اتحاد زبانی، توافق هایی اقتصادی و امنیتی بین ترکیه و جمهوری های پیشین اتحاد شوروی در آسیای مرکزی (جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان) امضاء کند. اقدامی که به شدت موجب ناخشنودی مسکو شده است.

بنابراین، انتخاب مجدد رجب طیب اردوغان نه تنها تقویت و تحکیم یک نظام اقتدارگرا است که کشور را به فقر کشانده، تعداد بازداشت های خودسرانه را به شدت افزایش داده و تعداد خیلی زیادی را روانه تبعید کرده (در سال ۲۰۲۲ بیش از ۲۰ هزار تن از اتباع ترکیه از اتحادیه روپا درخواست اقامت در تبعید کرده اند)، بلکه همچنین، به معنای دادن اختیار کامل به یک خودکامه برای پیگیری بلندپروازی های سرزمینی اش است.

۱- Marie-Pierre Verot, France Info, 26 novembre 2022.

۲- Nicolas Bourcier, Le Monde, 20 novembre 2022.

۳- AFN News, 25 novembre 2022.

۴- Fabien Perrier, Libération, 3 septembre 2022.