عادی شدن استفاده از سلاح های شیمیایی در عراق، سوریه، ترکیه...

استفاده از سلاح های شیمیایی در خاور نزدیک چیز جدیدی نیست. در سال ۱۹۸۸، حلبچه هدف بمباران گازهای سمی قرار گرفت. در اوج جنگ ایران- عراق، صدام حسین به این شهر مرزی کردنشین خود، که به دست نیروهای ایرانی افتاده بود، حمله کرد و ۵ هزار تن را کشت. امروز هنوز حلبچه بالاترین میزان ابتلا به سرطان و تولد کودکان ناقص الخلقه را در سراسر عراق دارد. شایعاتی رواج دارد که گاز خردل و سیانور که باعث این کشتار شد، توسط ارتش عراق از یک تارنمای فروش آنلاین آمریکایی خریداری شده بود.

اما، در آن زمان همه کشورهای غربی انواع تسلیحات را به عراق می فروختند و آن را به عنوان سنگری دربرابر اسلام گرایی حکومت ایران می دانستند. این حمله، با آن که افکار عمومی را به خروش آورد، در «جامعه بین المللی» با بی تفاوتی ناشایستی روبرو شد. گزارشگر سازمان ملل متحد به این اکتفا کرد که بنویسد: «باز هم از سلاح های شیمیایی، هم در ایران و هم در عراق استفاده شد و تعداد قربانیان غیرنظامی افزایش یافت». یک ماه بعد، کمیسیون فرعی حقوق بشر سازمان ملل متحد علیه محکومیت عراق بخاطر تجاوز به حقوق بشر رأی داد.

پس از حلبچه، که نخستین بمباران شیمیایی یک کشور علیه مردم خود بود، چیز زیادی تغییر نکرد و از این سلاح ها همچنان در درگیری های خاور نزدیک استفاده و با بی تفاوتی تقریبا عمومی روبرو می شود.

سلاح هسته ای فقرا

تولید سلاح های شیمیایی که گاه «سلاح هسته ای فقرا» نامیده می شود آسان است: مواد تشکیل دهنده آنها در محصولاتی مانند خمیردندان و فرآورده های دارویی نیز به کار می رود. از آنجا که این مواد مصرف دوگانه غیرنظامی و نظامی دارد و صادرات آنها منوط به داشتن مجوزهای خاص نیست، تهیه آنها چندان دشوار نیست. نگهداری ( و پنهان سازی) سلاح های شیمیایی نیز آسان است و این مزیت را دارد که می تواند در مناطقی که دسترسی به آنها دشوار است (به ویژه تونل، غار و پناهگاه های زیرزمینی) به کار برده شود. این سلاح ها رد و اثر فوری در محیط زیست بجا نمی گذارد و این امر اثبات استفاده از آنها را دشوار می کند. اینها مجموعه دلایلی است که بی پیگرد ماندن یا تلافی شدن استفاده از آنها را توضیح می دهد. تا امروز، جامعه بین المللی هرگز در یک درگیری ناشی از استفاده از سلاح های شیمیایی مداخله نکرده است.

این درحالی است که از زمان تصویب عهدنامه ژنو در سال ۱۹۲۵، استفاده از گازهای خفه کننده، سمی یا مشابه آن یا وسایل باکتریایی در جنگ ها ممنوع شده است. در سال ۱۹۸۹، یک کنفرانس بین المللی درباره ممنوعیت کاربرد سلاح های شیمیایی در پاریس برگزار شد. در سال ۱۹۹۳، کنوانسیونی درمورد ممنوعیت ساخت، تولید و ذخیره سازی سلاح های شیمیایی برگزار شد. این کنوانسیون موجب ایجاد «سازمان ممنوعیت سلاح های شیمیایی» (OIAC یا به انگلیسی OPCW) شد که امروز ۱۹۳ کشور عضو آن هستند.

اما این نهادها و تعدد کشورهای عضو آنها دربرابر ذخیره سازی غیرقانونی توسط برخی از همین کشورها رنگ می بازد. اکنون بیش از 25 سال از تأسیس OIAC می گذرد. دهه هایی که در طول آنها استفاده از سلاح های شیمیایی امری عادی و رایج شده است. براین روال، شراز گسری، نماینده فرانسه در شورای امنیت سازمان ملل در ۲۹ اوریل ۲۰۲۲ می گوید: «ما امروز بیست و پنجمین سالگرد اعتبار قانونی یافتن “کنوانسیون ممنوعیت سلاح های شیمیایی” را به لطف همت و کار حرفه ای OIAC گرامی می داریم. ما فکر می کردیم که استفاده از این سلاح های شوم تمام شده، درحالی که، یک ربع قرن پس از تأسیس OIAC، و نزدیک به یک قرن پس از ممنوعیت استفاده از مواد شیمیایی مرگبار در جنگ، خطر استفاده از سلاح های شیمیایی نه تنها ازبین نرفته، بلکه عادی و رایج شده است». استفاده از این مواد توسط نظام های خودکامه و علیه مردم خودشان و یا در عرصه های درگیری یا جنگ های توسعه طلبانه سرزمینی انجام می شود.

از خط قرمز تا چراغ سبز

مورد سوریه از جهات گوناگون نشان دهنده خطر بی عملی بین المللی نسبت به استفاده از سلاح های شیمیایی است. بمباران های انجام شده توسط بشار اسد در سوریه، نماد شکست ائتلاف، رهاکردن مردم غیرنظامی به حال خود و مماشات بین المللی با آن است.

در ۲۱ اوت ۲۰۱۳، حکومت بشار اسد غوطه شرقی را با گاز سارین بمباران کرد و دستکم ۱۴۰۰ تن را کشت. باراک اوباما، رییس جمهوری وقت ایالات متحده، پیش از آن اعلام کرده بود که استفاده از سلاح شیمیایی توسط حکومت سوریه «خط قرمز» او خواهد بود و به این ترتیب فهمانده بود که احتمال مداخله جامعه بین المللی در درگیری وجود دارد. اما، پس از حمله شیمیایی نظر خود را تغییر داد و در ۱۴ سپتامبر توافقی با روسیه درباره ازبین بردن سلاح های شیمیایی سوریه امضاء کرد. در همان روز، سوریه به OIAC پیوست و تعهد کرد که دیگر «سلاح شیمیایی تولید، ذخیره یا استفاده نکند».

از آن پس، بیش از ۲۰۰ حمله شیمیایی در خاک سوریه ردیابی شده که بیشتر آنها به حکومت آن نسبت داده می شود.

۳ موسسه اروپایی مظنون به این هستند که در سال ۲۰۱۴ چندین تُن ایزوپروپانول و دیتیلامین به سوریه صادر کرده اند. خریدار این مواد «موسسه صنعتی داروسازی مدیترانه» (MPI)، تولید کننده محصولی به نام وُلتاران است که پمادی ضد التهاب است که به صورت آزاد و بدون نسخه به فروش می رسد و پروانه ساخت آن را از یک شرکت داروسازی سوییسی دریافت کرده است. ایزوپروپانول و دیتیلامین هردو در ساخت گاز سارین و ماده سمی VX برای اعصاب به کار می رود. عبدالرحمان عطار، مدیر MPI که اکنون درگذشته، یکی از نزدیکان حکومت سوریه بوده است.

در سال ۲۰۱۵، کشورهای غربی از این برآشفتند که دریافتند «سازمان حکومت اسلامی» (داعش) هم به نوبه خود از سلاح های شیمیایی علیه کردها استفاده می کند. این مواد یا از ذخیره های قدیمی صدام حسین در عراق و یا از موادی بود که بشار اسد ادعا می کرد آنها را ازبین برده است. درمورد استفاده از این مواد، حتی برای انجام سوء قصد در خاک کشورهای اروپایی نگرانی ایجاد شد. پیشینه استفاده از گاز سازین در مترو توکیو، که موجب کشته شدن ۱۳ تن و مسموم شدن هزاران تن دیگر در سال ۱۹۹۵ شده بود، به این نگرانی افزود. مانوئل والس، نخست وزیر وقت فرانسه همه واحدهای سازمان «خدمات کمک های فوری پزشکی» (SAMU) را به پادزهر این گاز مجهز کرد، اما تحقیقات OIAC در چنبره کُندی روند کار سازمان ملل گرفتار شد و راه را برای بشار اسد و داعش باز گذاشت. در سال ۲۰۱۷، کشتار خان شیخون توسط حکومت سوریه موجب کشته شدن ۱۰۰ تن براثر حمله با گاز سارین شد.

فقدان واکنش از سوی جامعه بین المللی چراغ سبزی برای بشار اسد و متحد روسش ولادیمیر پوتین بود. آنها بدون نگرانی یا بیم از مجازات توانستند به بمباران مردم ادامه دهند. استان های حما، حلب و ادلب زیر نگاه بی تفاوت جامعه بین المللی با گازهای سارین، خردل و کلور بمباران شد... سوریه به صورت آزمایشگاه پوتین درامد و او در آن سلاح ها ، موشک ها و ایمنی اش نسبت به مجازات را آزمایش کرد تا در درگیری های آینده از آنها استفاده کند.

ردیابی ۱۳۰۰ حمله توسط حزب کارگران کرد ترکیه

در سال ۲۰۱۹ نخستین سوء ظن ها درمورد استفاده از سلاح های شیمیایی توسط ترکیه علیه کردهای عراق و سوریه برانگیخته شد. این اتهامات همزمان با تهدیدهای رجب طیب اردوغان، رییس جمهوری ترکیه مبنی بر بازکردن مرزهای اروپا به روی پناهجویان سوری ای بود که در خاکش بسرمی بردند. این بار، اردوغان از این سلاح جمعیتی که همواره برای دریافت امتیاز از غرب بکار می رفت، برای مبارزه علیه کردها استفاده کرد. ترکیه کُردها را بمباران کرد و جامعه بین المللی لب از لب نگشود. تنها داستان معما گونه یک نوجوان کرد سوری ۱۳ ساله که به شدت در معرض گاز شیمیایی قرار گرفته بود، به رغم اقدام ترکیه برای بازپس گرفتن او در فرانسه درمان شد. این درمان با آن که در نهایت اختفا انجام شد تا حدودی به رسانه ها راه یافت. کسی درباره نتیجه آزمایش هایی که می بایست نشان می داد از مواد شیمیایی استفاده شده چیزی نمی داند (۲).

حزب کارگران کرد ترکیه (PKK) و سازمان های وابسته به آن همچنان به خبر رسانی درباره ۱۳۰۰ مورد حمله شیمیایی ترک ها به خاک کردستان در آوریل سال ۲۰۲۱ ادامه می دهند. در ترکیه، کسانی که علیه این حملات موضع می گیرند دستگیر می شوند. شبنم کورو فینانجی، رییس اتحادیه پزشکان ترکیه به اتهام «تبلیغ برای یک سازمان تروریستی» تحت تعقیب قرارگرفته چون خواهان انجام تحقیقات دراین مورد شده بود. این دستگیری های پزشکان و روزنامه نگاران موجی در رسانه های غربی به وجود آورد و آنها را درمورد تجاوز به آزادی بیان نگران کرد و هنگامی که مخالفان کرد کوشیدند به اروپایی ها درمورد بمباران های شیمیایی نسبت به کردها هشدار دهند و دربرابر دفتر OIAC در لاهه تجمع اعتراضی برگزار کنند، آنها نیز دستگیر شدند.

عدم امکان انجام تحقیقات مستقل

در ویدیوهایی که از این حملات به دست ما رسیده، وخامت حال افرادی که درمعرض سلاح های شیمیایی قرار گرفته اند، کاملا اشکار است که از مواد خفقان آور استفاده شده و کارشناسان به استفاده از گازهای خیلی سمی سوء ظن دارند، بدون آن که بتوانند به شکل غیرقابل انکار آن را ثابت کنند. این درحالی است که به بهانه انجام تحقیقات مستقل، مانع از آن می شوند که افراد به محل رفته و با شاهدان بمباران ها گفتگو کنند. یک نمونه آن هیئت نمایندگی انجمن بین المللی پزشکان برای پیشگیری از جنگ هسته ای (IPPNW) است که در سپتامبر ۲۰۲۲ به شمال عراق رفته و به سختی تحت نظر حزب دموکرات کردستان عراق (PDK) - تحت کنترل خاندان بارزانی - متحد نزدیک رییس جمهوری اردوغان – بوده است. هدف هیئت بررسی این بوده که آیا موضوع برسر استفاده از گاز اشک آور بوده، که استفاده از آن در عرصه جنگ ممنوع است، یا ماده خطرناک تر فسفر که استفاده از آن در میدان جنگ، ولی نه علیه غیرنظامین، مجاز است ؟

با آن که این هیئت بخاطر فقدان دلیل این موضوع را رها کرد، ولی در عنوان گزارش خود پرسش دیگری مطرح کرد: آیا ترکیه در حال تخطی از مفاد کنوانسیون مربوط به سلاح هایی شیمیایی است ؟ پرسشی کم و بیش اخلاقی همراه با اظهارنظری جدی مبنی بر این که انجام یک تحقیق مستقل بین المللی درباره تجاوزهای احتمالی به کنوانسیون سلاح های شیمیایی در شمال عراق فوریت دارد.

به نظر می آید که جامعه بین المللی عجله ای برای انجام یک تحقیق توسط سازمان ملل متحد درباره این موضوع ندارد. این درحالی است که کافی است یکی از حکومت های عضو OIAC خواهان تشکیل هیئتی برای تحقیق شود و به رییس جمهوری اردوغان این پیام را بفرستد که استفاده از سلاح های شیمیایی نسبت به مردم غیرنظامی بی کیفر نخواهد ماند. ضروری است که از آنچه که در سال ۲۰۱۳ رخ داد درس گرفته شود تا حملات امروز ترک ها، فردا به عنوان آزمایشگاه برای یک جنگ جدید نباشد.

۱-عضویت سوریه در OIAC سال ۲۰۲۱ به حال تعلیق درآمد. La Syrie a été suspendue de l’OIAC en 2021.

۲- Les brûlures d’un enfant kurde relancent la question de l’utilisation d’armes chimiques par la Turquie, France 24, 24 octobre 2019.