برای محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، این سوال مدت‌هاست که مطرح است که آیا واقعاً اجرای اصلاحات مذهبی در پادشاهی او امکان پذیر می‌شود یا خیر، و اینکه این اصلاحات چه زمانی صورت خواهد پذیرفت. چنین ابتکاری می‌تواند پیامدهای قابل‌توجهی برای نقشی که همچنان در عربستان سعودی به مذهب داده می‌شود و رقابت‌های مربوط به قدرت نرم مذهبی در جهان اسلام داشته باشد.
یک نظرسنجی اخیر از موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک(Winep) (۱) نشان می‌دهد که عربستان سعودی، که مدت‌ها تحت سلطه یک گروه از افراد به شدت محافظه‌کار اسلامی بود، به طور فزاینده‌ای از اعتدال مذهبی حمایت می‌کند و می‌تواند برای اصلاحات پذیرا تر باشد. طبق این تحقیق، ۴۳ درصد از افرادی که از آنها نظرخواهی شده بود، معتقد بودند که «سعودی ها باید به سخنان کسانی از ما که سعی می‌کنند اسلام را به شیوه ای معتدل‌تر، بردبارتر و مدرن‌تر تفسیر کنند»، گوش دهند. در حالیکه وقتی چهار سال پیش از آنها همین سوال پرسیده شد، تنها ۲۰ درصد آن ها این نظر را داشتند. در عین حال، به نظر ولیعهد از این واقعیت رضایت بخش است که ۷۸ درصد از شرکت کنندگان در نظرسنجی گفته بودند که «این مسئله خوبی است که اعتراضات گسترده ای در خیابان های ما وجود ندارد»، که نشان دهنده یک افزایش شدید در مقایسه با ۴۸ درصد پاسخ دهندگانی بود که در نظرسنجی سال ۲۰۲۰ این نظر را داشتند.
اصلاحات محتاطانه
از زمان به قدرت رسیدن در سال ۲۰۱۵، محمد بن سلمان قصد داشت با اجرای اصلاحاتی که تعداد مشخصی از ممنوعیت‌ها و قوانین را برای زنان (رانندگی، پوشیدن حجاب و غیره) لغو می‌کرد و فرصت‌های جدیدی را به آنها می‌داد، تصویری از یک شخصیت مدرنیست به خود بدهد. به همین ترتیب، آزادی های اجتماعی بیشتری به جوانان اعطا کرد، به ویژه از طریق افتتاح سالن های سینما یا برگزاری کنسرت های موسیقی غربی، که به تنوع بخشیدن به اقتصاد نیز کمک های بسیاری کرد.
این تحولات واقعی هستند، با این که زنان و جوانان هنوز در سیاست دخیل نشده اند. برای اجرای این تحولات، ولیعهد جوان تشکیلات مذهبی محافظه کار را به خود نزدیک کرد و توانست تابوهای قدیمی را بشکند. او همچنین به طور وحشیانه ای منتقدان و مخالفان رژیم را سرکوب کرد. با این حال، و با وجود همه جسارت‌هایش، در اجرای اصلاحات خود در زمینه قوانین دینی، چندان موفق نبوده است، زیرا این هراس را دارد که با تلاش برای انجام اصلاحات در مسائل مذهبی، پا را فراتر از حدود خود بگذارد.
به این دلیل، او بسیار مراقب بوده است که هدف اصلاحات خود را ایجاد یک اسلام «میانه‌رو» معرفی نکند، چیزی که به گفته او، «تروریست‌ها و افراط گرایان را خوشحال می‌کند» زیرا آنها می‌توانند ادعا کنند که «ما در عربستان سعودی و دیگر کشورهای مسلمان در حال تغییر و تحول اسلام به دینی جدید هستیم. درحالیکه که این مسئله، به هیچ وجه درست نیست.»(۲)
ولیعهد سعودی از استدلال های مشابهی برای توجیه حفظ ممنوعیت عبادتگاه‌های غیرمسلمانان در مکه و مدینه، دو شهر مقدس اسلامی، استفاده می‌کند. بدین ترتیب عربستان سعودی تنها کشور خلیج فارس است که انجام مناسک مذهبی غیر مسلمانان در ملاء عام را ممنوع کرده است. در مصاحبه با جوئل سی. روزنبرگ، نویسنده و فعال مسیحی آمریکایی-اسرائیلی(۳)،او گفت که به این زودی ها این ممنوعیت را لغو نخواهد کرد:
«من این کار را انجام نخواهم داد، نه اکنون و نه در آینده، زیرا این یک هدیه به القاعده خواهد بود. آنها از این فرصت برای منفجر کردن کلیساها استفاده خواهند کرد و این به هیچ وجه باعث بهبود زندگی مردم عربستان نخواهد شد».
رقابت با اندونزی
انجام این اصلاحات مذهبی، به جاه طلبی بن سلمان برای رهبری جهان اسلام سرعت می بخشد. او می خواهد جایگاه بزرگ‌ترین اصلاح‌کننده اسلام امروز داشته باشد، حتی در رقابت با نهضت‌العلما (احیای علما)، که بزرگ ترین و معتدل‌ترین جنبش جامعه مدنی مسلمانان جهان در اندونزی است.
برخلاف بن سلمان و دیگر طرفداران یک «اسلام میانه رو» مانند محمد بن زاید، رئیس جمهور امارات متحده عربی، که از نظر اجتماعی لیبرال اما از نظر سیاسی رویه ای سرکوبگرانه دارند، نهضت العلماء از اسلامی از لحاظ اجتماعی انسانگرا و از نظر سیاسی کثرت گرا دفاع می کند و به طور واضح اعلامیه جهانی حقوق بشر سال ۱۹۴۸ سازمان ملل را نیز تأیید می‌کند. و همچنین قائل به جدایی مسجد و دولت است. این جنبش همچنین مدت‌ها برای اصلاح فقه اسلامی مبارزه می‌کرد و تاکید داشت که اصول شریعت، دیگر قدیمی یا منسوخ شده‌اند.
نهضت العلماء در سال ۲۰۱۹ توانسته بود حدود ۲۰ هزار عالم حقوق دینی را گرد هم آورد که مقوله (کافر) را منسوخ کرده و اعلام کردند که این مقوله دیگر جایی در چارچوب قانون اسلامی ندارد. همچنین، این علمای دینی برای تأکید بر این واقعیت که مسلمانان و غیرمسلمانان باید در برابر قانون برابر باشند، اصطلاح «مواطنون» («شهروندان») را پذیرفتند.
نهضت العلماء در سال ۲۰۲۳ خواستار جایگزینی مفهوم «خلافت» با مفهوم دولت-ملت و معرفی منشور ملل متحد به عنوان یک مقوله حقوقی اسلامی شدند. هدف این اصلاحات، مشروعیت‌زدایی از خواسته‌های جهادی‌ها بود که ادعا می‌کردند فعالیت‌ها و تلاش آنها برای برپایی خلافتی مبتنی بر شریعت اسلامی است. آنها همچنین امکان گنجاندن در قوانین شریعت اسلامی و به رسمیت شناختن حقوق بشر را که در منشور سازمان ملل متحد تعریف شده است، را فراهم کردند. بنابراین، ابتکارات نهضت‌العلما، پیش زمينه ای برای بن سلمان ایجاد کرد، و استقبال بالقوه ولیعهد از اصلاحات مذهبی، زمینه لازم را در مورد تغییرات اجتماعی هموار کرد. با این حال، پذیرش این اصلاحات توسط ولیعهد جوان، به معنی اجبار به حکمرانی بر پایه کثرت گرایی سیاسی و حقوق بشر خواهد بود که عناصری اساسی رقابت برای حفظ قدرت نرم مذهبی در جهان اسلام است.
تاکتیک بالون های آزمایشی (اصلاحات محتاطانه)
بن سلمان چندین بالون آزمایشی را در این راستا به حرکت درآورد که با شکست های قابل توجهی در سال ۲۰۲۰ همراه شد. برای مثال، یک سایت خبری سعودی بی سر و صدا مقاله ای را حذف کرد که در آن ادعا می کرد که قرآن حاوی ۲۵۰۰ غلط املایی، نحوی و دستوری است. همچنین، چند ماه بعد، نوشته‌ای از جرجیس قلی‌زاده، نویسنده کرد عراقی، در ایلاف، یک روزنامه آنلاین سعودی منتشر شده در لندن توسط عثمان العمیر، تاجر و روزنامه‌نگاری که ظاهراً ارتباطات مالی مخفیانه ای نیز با بن سلمان دارد، حذف شد. مقاله قلی‌زاده که به طور گسترده در رسانه های عربی مورد استناد قرار گرفت، بازنویسی متون اسلامی به ویژه قرآن را پیشنهاد می‌کرد که به باور مسلمانان کلام خدا و تغییر ناپذیر است.
در سال ۲۰۲۲، صالح المغامسی، روحانی جنجالی، با حمایت ترکی الدخیل، سفیر عربستان در امارات و مدیرکل سابق شبکه تلویزیونی دولتی و پان عرب العربیه، خواستار ایجاد مکتب جدیدی در اندیشه حقوقی اسلامی شد که جایگزین چهار مکتب سنتی اسلام سنی شود. المغامسی که از نزدیکان ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود است، استدلال می کرد که مکاتب حقوقی موجود، برخلاف قرآن، دارای ساختارهای بشری هستند و می توانند اصلاح شوند. اما این پیشنهاد توسط شورای علمای اعظم، عالی‌ترین نهاد مذهبی عربستان سعودی، با این استدلال که این مکاتب حقوقی می‌توانند به طور کامل خواسته‌های زندگی مدرن را برآورده کرده و آنها را با قوانین اسلامی هماهنگ کنند، رد شد. در افغانستان، ممنوعیت طالبان برای آموزش و اشتغال زنان توسط سازمان‌های کمک رسان خارجی منجر به پرتاب سومین بالن آزمایشی در اواخر سال ۲۰۲۲ شد. در واکنش به این تصمیم، عسامه یمانی، سردبیر روزنامه دولتی عکاظ، وکیل مستقر در جده، در سرمقاله خود در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۲ نوشت:
تصمیم حکومت طالبان نشان دهنده بحران نظری و ضرورت بازنگری و توسعه فقه اسلامی است. ما به فقهی معاصر با قواعد و اصول مدرن نیاز مبرم داریم. همه نهادهای دینی باید برای ایجاد یک [فقه] معاصر و گسترش روحیه تساهل (...) تلاش کنند. عربستان سعودی به عنوان مسئول حفاظت از اماکن مقدس در سرزمین نزول پیام الهی، رهبری درخشان و نقش خود در جهان اسلام را باید آن گونه که در اين زمينه از او انتظار می‌رود، برآورده کند(۴).