غزه. مرزهای شناور صحنه سیاسی لبنان

فرستاده ویژه ما به لبنان

درحالی که نمایندگان اعزامی اروپا به امید اجتناب از بروز جنگ با اسرائیل به لبنان سفر می کنند، بیروت زندگی عادی خود را دارد. تقریبا فراموش می شود که از ۸ اکتبر ۲۰۲۳، جنوب کشور غرق در آتش و خون است. مهاجران به میل خود به کشور زادگاهشان باز می گردند و تعداد پروازها به بیروت، نسبت به ژوئن ۲۰۲۳ فقط ۵ درصد کاهش داشته است. کافه های و میکده های حمرا، محله تاریخی چپ روشنفکر، با آن که در آنها باید صورتحساب به دلار، که به صورت پول رایج درآمده، پرداخت شود پر از مشتری است. حتی برای نوشیدن یک قهوه، باید یک دسته اسکناس لیره لبنان در جیب داشت. قیمت دلار، که پیش از بحران ۱۵۰۰ لیره بود، اکنون به ۸۹ هزار لیره رسیده است. اکنون بسیاری از موسسه های محلی حقوق کارکنان خود را با دلار می پردازند و این احساس را القاء می کنند که رونق اقتصادی ازسر گرفته شده است. همه چیز با صدای ضرباهنگ دستگاه های تولید برقی کار می کند که در گوشه همه ساختمان ها مشغول به کار است و اثرات قطعی های روزانه برق را محدود می کند. شرکت ملی برق لبنان (EDL) به زحمت می تواند در شبانه روز ۴ ساعت برق تأمین کند.

آیا این امر چنان که بسیاری از مردم تکرار می کنند، یک بازگشت به وضعیت عادی است ؟ نه برای همه، چون فقر واقعی و دردناک به ویژه برای کسانی وجود دارد که شب ها به کمک یک چراغ قوه بسته شده به پیشانی به جستجو در زباله ها می پردازند، یا کسانی که پیاده راه می روند تا کرایه یک تاکسی عمومی که پیشتر ۲ هزار لیره (۱.۱۹ یورو) بوده و حالا به ۲۰۰ هزار لیره (۲.۲ یورو) رسیده را نپردازند، یا حتی برای کارگران موقتی که حقوق خود را به لیره دریافت می کنند و برای رفتن از بیروت به تریپولی با راننده اتوبوس چانه می زنند که به جای ۱۵۰ هزار لیره (۱.۶ یورو) از آنها ۱۰۰ هزار لیره (۱.۱ یورو) بگیرد و امیدوارند به این ترتیب در دستمزد اندکشان صرفه جویی کنند.

فیل در اتاق ، مشکلی که کسی نمی خواهد درباره آن حرف بزند

در چنین وضعیتی، مسئله فلسطین جایگاهی نسبی دارد. البته، اینجا و آنجا پرچم ها و برچسب هایی یادآور همبستگی با قربانیان جنگ نسل کشانه در غزه است. مغازه ها چفیه یا لباس های گلدوزی شده مشهور فلسطینی را عرضه می کنند. اما فراخوان های تظاهراتی که پس از ۷ اکتبر، عمدتا دربرابر سفارت فرانسه یا مصر که دو دولتی هستند که به آنها به چشم همدست اسرائیل نگاه می شود برگزار شده، عده کمی را جلب کرده است. محمد (نام مستعار) توضیح می دهد که: «مردم خسته و درگیر گرفتاری های زندگی روزمره اند و دیگر علاقه ای به شرکت در تظاهرات ندارند». این جوان ۲۶ ساله از جمله دانشجویانی است که در سال های ۲۰۲۰- ۲۰۱۹ شورش کردند. این درحالی است که انتظار می رفت جوانان میدان شهدا نخستین کسانی باشند که در تظاهرات برای فلسطین شرکت می کنند.

«پس از بسیج بزرگ برای چهارچوب بندی جنبش، هیچ ساختار سیاسی ای به وجود نیامد. به علاوه، بسیاری از افرادی که در آن دوره خیلی فعال بودند، کشور را ترک کرده اند. برخی دیگر نیز مأیوس شده و هرگونه فعالیت سیاسی را رها کرده اند».

ولید شارارا، عضو تحریریه «الاخبار»، روزنامه نزدیک به حزب الله هم به نوبه خود وضعیت سیاسی لبنان، که نزدیک به دو سال است که بدون رئیس جمهوری است، را یادآوری می کند:

«بخشی از مردم فکر می کنند که رودررویی واقعی با اسرائیل در جنوب رخ می دهد. این امر از اهمیت تظاهرات در بیروت می کاهد و بعد، تظاهرات علیه کی ؟ در لبنان دولتی وجود ندارد که مردم از آن بخواهند برای غزه نیرو بسیج کند»

با آن که این نکته درست است، اما باعث فراموش کردن این نمی شود که «فیلی در اتاق است» (مشکلی وجود دارد که کسی نمی خواهد درباره آن حرف بزند) (۱) و هربار که در لبنان مسئله فلسطین به میان می آید، حزب الله بازیگر غیرقابل چشم پوشی مقاومت مسلحانه علیه اسرائیل و رودررویی با آن در جنوب کشور است. محمد به درستی یادآوری می کند که:

«در عرصه داخلی، آنچه در فلسطین می گذرد ایجاب می کند که نسبت به محور مقاومت و جنگ موضع گیری شود، چون اگر به روشنی در حضور جمع درباره غزه موضع گیری کنی، در ردیف حامیان حزب الله طبقه بندی می شوی»

شرائط تغییر کرده است

نظر ولید جمبلاط، رهبر سوسیالیست پیشرو و جامعه دروزی ها هم همین است. او در یک نوار صوتی پخش شده در اثیر الجزیره در ۳ ژوئن ۲۰۲۴، موضع خود را همبستگی با جنبش مقاومت ملی حماس ابراز می کند: «ما از آرمان فلسطین حمایت می کنیم چون مقوله ای برحق و سرزمینی عربی است که مورد تجاوز قرار گرفته و به صورت مستعمره درآمده است». او جنبه مذهبی حزب خود، که رهبری آن را پس از قتل پدرش کمال جمبلاط در سال ۱۹۷۷ به ارث برده را پررنگ تر می کند و بر اهمیت جنبه عربی جامعه خود تأکید می ورزد و بی تردید از دروزی های اسرائیل که در ارتش استعماری آن می جنگند انتقاد می کند. درمورد جنوب لبنان، او با احتیاط از حزب حسن نصرالله حمایت می کند:

«حزب الله موفق شده بخشی از کوشش جنگی اسرائیل در غزه را به سوی شمال جلب کند. [...] اما من شخصا همیشه از این می ترسم که جبهه این درگیری بزرگ تر شود [...] تاکنون، ما در محدوده یک مداخله معقول هستیم. آنچه که معقول نیست، این است که بگذاریم به یک جنگ تمام عیار کشیده شویم».

اکنون ما از «ائتلاف ۱۴ مارس» که روز پس از قتل رفیق حریری (۲) در سال ۲۰۰۵ تشکیل شد، بسیار دور هستیم. ائتلافی که علیه شیعیان حزب الله و امل و حضور سوریه در لبنان بود و در صفوف خود دروزی ها، سنی های «جریان آینده» و نیز حزب های مسیحی فالانژ و نیروهای لبنانی (FL) را داشت.

در بلندی های «بکفیا» (Bikfaya)، مقر خانواده جمایل در فاصله کمتر از یک ساعت با بیروت، سامی جمایل، رییس حزب فالانژ لبنان ما را در دفتر خود می پذیرد. او در عین حال هم از افراط گری دولت اسرائیل و هم از فقدان «نمایندگی مشروع» در سوی فلسطینی ها انتقاد می کند. الی الیاس، استاد تاریخ سیاسی در دانشگاه مارونی «سن- اسپری» کسلیک، نزدک جونیه در شمال بیروت و عضو دفتر سیاسی «نیروهای لبنانی» (FL) هم به نوبه خود «خشونت دو طرف» که به درگیری جنبه ای «کاملا مذهبی ای داده که هیچ منطق سیاسی ای ندارد» را محکوم نموده و حماس را نیز یک «جنبش اسلامی افراطی وابسته به ایران» توصیف می کند.

فالانژ ها هم مثل نیروهای لبنانی (FL) بیش از آن که هوادار مقاومت مسلحانه باشند، به حرف زدن درباره «راه حل دو دلت» علاقمندند و برای لبنان نقشی «منحصرا دیپلوماتیک» قائلند. گویی آنچه در فلسطین می گذرد به هیچ وجه ربطی به لبنان ندارد. در اینجا هم ندیدن این دشوار است که موضع گیری درمورد غزه، ناگزیر منجر به حمایت از عملکرد حزب الله در جنوب لبنان می شود. سامی جمایل با یقین تأکید می کند که: «لبنان به هیچ وجه نباید در درگیری نظامی وارد شده یا درباره آن موضع بگیرد. در اینجا مشکل در آنچه که لبنان می کند نیست، بلکه درکاری است که حزب الله بدون توجه به نظر کسی انجام می دهد». او همچنین می گوید: «اسرائیل در لبنان بلندپروازی سرزمینی ندارد. اگر داشت، در زمانی که جنوب لبنان را اشغال کرده بود، آن را به خاک خود الحاق می نمود». طیفی از نظرهای مختلف، از موافق تا مخالف دراین باره وجود دارد.

بیشتر عربی تا مذهبی

با آن که دو حزب اصلی مسیحی به این بسنده می کنند که از شمار زیاد کشته شده های غیرنظامی در غزه انتقاد نموده و مسئولیت آن را هم متوجه اسرائیل و هم حماس کنند، وضعیت در میان سنی ها پیچیده تر است چون برای آنها از نظر تاریخی، مانند اکثریت مردم عرب، فلسطین تنها موضوع گردهم آورنده است.

اما چگونه می توان نبض جامعه ای را گرفت که از رهبر خود محروم شده، آن هم در کشوری که نظم مذهبی چیرگی دارد؟ از ژانویه ۲۰۲۲، سعد حریری، نخست وزیر پیشین و رهبر «جریان آینده»، خود را از زندگی سیاسی کنار کشیده، در امارات متحده عربی (EAU) اقامت گزیده و جامعه سنی لبنان را بی رهبر گذارده است. او در دیداری از بیروت برای مراسم یادبود نوزدهمین سالگرد قتل پدرش، در یک مصاحبه اختصاصی با شبکه های تلویزیونی سعودی الحدیث و العربیه گفت:

«درباره آنچه که به سر جنوب لبنان و مردم آن می آید، روشن است که اسرائیل و به خصوص نتانیاهو، می خواهند جنگ را به سوی لبنان سوق دهند و برای انجام این کار به هر بهانه ای متوسل می شوند [...] اما ایران خواهان جنگ با اسرائیل نیست. به نظر من، همه ما باید با غزه همبستگی داشته باشیم و به آنچه می گذرد بی توجه نمانیم، زیرا این چیزی است که اسرائیل می خواهد»

این یک موضع گیری روشن و درعین حال بدون انتقاد از عملکرد حزب الله در جنوب بود. چیزی که ولید شارارا آن را «بیطرفی مثبت» بخشی از سنی ها می خواند.

با آن که حریری در جامعه خود همچنان از نفوذ برخوردار است، بخش مذهبی این جامعه با او چندان موافق نیست. روز جمعه ۵ ژوئیه، در مسجد سنی امام علی در محله مردمی طاری جدیده، مسئله غزه در خطبه نماز جمعه وجه غالب داشت: «کودکانی از گرسنگی می میرند و با ما از انسان دوستی، تمدن، مدرنیته، حقوق بشر و حتی حقوق حیوانات حرف زده می شود! به خاطر همه کودکانی که در غزه از گرسنگی و تشنگی می میرند، لعنت خدا بر شما باد !».

حسین ایوب، روزنامه نگار پیشین نشریه عصافیر و سردبیر فعلی تارنمای 180post ، یادآوری می کند:

«برای نخستین بار از زمانی که “سازمان آزادی بخش فلسطین” (OLP) بیروت را در سال ۱۹۸۲ ترک کرد، ما یک گروه اسلامی سنی مقاومت مسلحانه داریم که درگیری را به قلب اسرائیل کشانده و از این بابت از جنبش های اساسا شیعی که از زمان پیدایش مقاومت اسلامی در لبنان در سال ۱۹۸۲ به وجود آمدند سبقت گرفته است. بخش بزرگی از مردم عرب سنی، با این پدیده همذات پنداری می کنند و حتی موفق شده اند بر زخم سنی- شیعه که از زمان اشغال عراق توسط آمریکا در سال ۲۰۰۳ سرباز کرده بود مرهم نهند»

این امر موجب دلگرمی «جماعت اسلامی»، شاخه ای از اخوان المسلمین شده که حضوری ضعیف در لبنان دارد و با گروه مسلح خود به نام «نیروهای طلوع» در جنوب لبنان با اسرائیل می جنگد. البته، تلاش جنگی این گروه خیلی زیاد نیست، اما بی تأثیر هم نیست. هنگام تشییع جنازه ایمن قتمه، یکی از رهبران این گروه که در ۲۲ ژوئن ۲۰۲۴ توسط اسرائیل در دره بقاع کشته شد، مفتی منطقه در حالی که اسلحه در دست داشت درباره او گفت: «مابرای دشمن گل فشانی نمی کنیم، یا خودش می رود یا این کار انجام خواهد شد». از آن پس این تصویر در شبکه های اجتماعی به گردش درآمد و روی پرده های پارچه ای ورودی روستاهای منطقه بقاع به نمایش گذارده شد.

سایه محو شده جنگ در سوریه

با آن که به نظر نمی آید که اکثریت سنی های لبنان براین باور باشند که توسط یک گروه مذهبی مسلح نمایندگی می شوند، شکاف بین کسانی که قانون اساسی سمت نخست وزیر را برایشان تعیین کرده و شیعیان به خاطر نسل کشی در غزه کاهش یافته است. این را نیز باید گفت که آشتی بین عربستان سعودی و ایران هم از همین مسیر گذشته است. به علاوه، حسین ذکی، دبیرکل لیگ عرب، در دیدار از بیروت در ۲۹ ژوئن ۲۰۲۴ گفت که این سازمان عرب «دیگر حزب الله را یک سازمان تروریستی نمی داند» و بعد با گفتن این که حرفش «خارج از موضوع» بوده، عقب نشینی کرد. با آن که لیگ عرب همیشه با حزب الله مخالفت هایی داشته، تحت نفوذ عربستان سعودی این مخالفت ها ملایم تر شده است.

همان روز دیدار حسین ذکی از بیروت، عکسی از یک دیدار ۳ ساعته بین حسن نصرالله، دبیرکل حزب الله و محمد تاکوش، همتایش در جماعت اسلامی منتشر شد و بیانیه مشترک آنها حاکی از اهمیت همکاری بین نیروهای مقاومت در جنگ پشتیبانی از مقاومت بی باکانه در غزه و مردم مقاوم آن بود.

همکاری با رژیم اسد، که موجب تیرگی تصویر حزب الله در بخشی از دنیای عرب شد امروز دور به نظر می رسد چون سوریه از سال ۲۰۲۳ در حال از نو پذیرفته شدن به لیگ عرب است. با بروز بحران اقتصادی، حضور پناهندگان سوری (۳) نیز موجب برانگیخته شدن احساسات بیگانه ستیزی شده که از حلقه های عادی ملی گرایان فراتر می رود و باعث رقابت بین کشورهای فقیر شده است. سرانجام، وضعیت فلسطین و تهدید اسرائیل ، چنان که محمد می گوید، برخی را به کنش وامی دارد:

«در رفتار با حزب الله انفعالی وجود دارد [...] به علاوه، یکی از شعارها در طول سال ۲۰۱۹ این بود که: «کسی که سوری ها را سرکوب می کند، نمی تواند فلسطینی ها را آزاد سازد». اما اکنون این ایده حضور کمتری دارد. پیشتر هنگامی که با ما از آزادسازی فلسطین حرف زده می شد امری واقعی به نظر می رسید. اکنون دیگر چنین نیست. من شخصا پس از ۷ اکتبر درمورد همه اینها تجدید نظر کرده ام. موضوع های جدیدی وجود دارد و دیدگاه من نسبت به حزب الله تغییر زیادی کرده است [...] به نظر من، این حزب از مسئله مقاومت منحصرا برای مقاصد سیاسی داخلی استفاده ابزاری کرده است. اما در اینجا هم، این حزب نشان می دهد که یک تشکل هوشمند و قادر به انجام کارهایی است که از سال ۱۹۴۸ هیچ کس توان انجام آنها را نداشته است. از جمله این کارها، واداشتن عده زیادی از ساکنان [شمال اسرائیل ] به فرار از آن است. درعین حال، می دانیم که اسرائیلی ها همواره به شدت خواهان تصرف منطقه واقع در جنوب رود لیطانی هستند»

درصورت تبدیل شدن درگیری به جنگ کامل، این امر تا چه حد بر لبنان اثر می گذارد ؟ یقین این است که حزب الله به هیچ وجه خواهان چنین سناریویی نیست. اگرچه، به نام مقاومت توقف همه عملیات خود در جنوب را موکول به برقراری آتش در غزه می کند. در این بین، این تشکل شیعی پرداخت هزینه های بخش بزرگی از ۱۰۰ هزار جابجاشده در جنوب لبنان را به عهده گرفته است. با این همه، می توان چنین تصور کرد که دلیل آن که فراخوانی برای برگزاری تظاهرات در بیروت داده نشده، بجز تظاهرات ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ در فردای بمباران بیمارستان الاهلی العربی شهر غزه که بیش از ۵۰۰ کشته بجا گذاشت ، به خصوص برای اجتناب از این بوده که مردم از آن خواهان شدت عمل بیشتر در رودررویی با اسرائیل شوند. این یک بازی حفظ تعادل است که از ۹ ماه پیش انجام می گیرد و حزب حسن نصرالله در عین آن که می داند همه برگ ها را در دست ندارد و دولت اسرائیل همیشه می تواند یک جنگ واقعی را آغاز کند، تا تهدید حزب الله که بر او سایه افکنده را از سر خود دور کند.

۱- ترجمه عبارت انگلیسی « the elephant in the room»، «فیل در اتاق» به موضوع مهمی اشاره دارد که همه متوجه وجود آن می‌شوند، اما هیچ‌کس از ترس عواقب آن جرأت نمی‌کند به آن اشاره کند.

۲- نخست وزیر سنی لبنان از اکتبر ۱۹۹۲ تا دسامبر ۱۹۹۸ (دوره بازسازی پس از جنگ) و از اکتبر ۲۰۰۰ تا اکتبر ۲۰۰۴، رفیق حریری در ۱۴ فوریه ۲۰۰۵ در حالی که مخالف حضور نظامی سوریه در خاک لبنان بود، توسط یک خودروی بمب گذاری شده ترور شد. .

۳- طبق گزارش کمیسیون عالی پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR) تعداد آنها به طور رسمی ۱.۲ میلیون نفر است، اما برآوردهای واقعی تر این رقم را ۲ میلیون نفر برای ۵ میلیون لبنانی نشان می دهد.