دوشنبه ۱۸ نوامبر ۲۰۲۴، کمیته ویژه یونسکو که مسئولیت حفاظت از میراث تاریخی در صورت درگیری مسلحانه را به عهده دارد، به درخواست بیروت جلسهای فوری تشکیل داد تا ۳۴ مکان تاریخی لبنان را تحت «حفاظت تقویت شده» قرار دهد. ابتکاری لازم که با استقبال روبرو شد، هرچند هنوز بسیاری از فعالان جامعه مدنی و باستانشناسان در مورد ثمربخش بودن آن تردید دارند.
چارلز الهایک، محقق تاریخ مستقر در بیروت، میگوید: «همه چیز به گستره این تصمیم و راهکارهای اجرایی آن بستگی دارد». او در سال ۲۰۲۰ وبگاه Heritage and roots و همچنین یک کانال یوتوب در شبکههای اجتماعی ایجاد کرد تا تاریخ و میراث فرهنگی لبنان (معماری، غذا و غیره) را معرفی کند. از زمان شروع بمباران اسرائیل، چارلز الهایک تلاش کرده است تا برای حفاظت از چندین مکان باستانشناسی لبنان فراخوان بدهد.
تصمیم یونسکو برای قرار دادن ۳۴ مکان تحت حفاظت تقویت شده بر اساس کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه برای حفاظت از میراث فرهنگی است که در صورت بروز درگیری، میباید حتی «نیروهای مسلح واحدهای ویژه مسئول حفاظت از اموال فرهنگی» ایجاد کند. هدف قرار دادن مکانهایی تحت حفاظت یونسکو میتواند توسط دیوان کیفری بینالمللی جنایت جنگی به حساب آید. وینسنت نگری، محقق مرکز ملی تحقیقات علمی(CNRS)، و نویسنده کتاب «میراث تاریخی، هدف درگیریهای مسلحانه»، توضیح میدهد که معیار انتخاب مکانهای حفاظتشده بر اساس «ارزش بالای آنها برای بشریت» است. او معتقد است که تصمیم یونسکو در درجه اول باید یک «اخطار قوی» به نیروهای مسلح اسرائیل ارسال کند.
توضیح: این تصویر خرابههای باستانشناسی را نشان میدهد که چندین ستون باستانی در میان منظرهای از سنگ و قلوه سنگ دیده می شوند. در پیشزمینه، سازههای سنگی، چند درخت نخل، رنگ سبزی به تصویر اضافه میکنند. آسمان کمی ابری است و در افق نمایی از دریا را به تصویر می کشد.
قصرها و درختان زیتون صد ساله
بیش از ۳۰۰ نفر از دانشگاهیان و متخصصان دنیای فرهنگ نیز طوماری را در ۱۷ نوامبر ۲۰۲۴ برای حمایت از میراث تاریخی لبنان امضا کردند. حدود صد نماینده مجلس لبنان نیز در ابتدای نوامبر در مورد تخریب بناهای تاریخی هشدار دادند و از یونسکو خواستند از این مکانها محافظت کند. چارلز الهایک یادآوری میکند: «آنچه مسلم است این است که حداقل سی روستا در جنوب لبنان ویران شدهاند».
علاوه بر سه مکان تاریخی لبنان، صور، بعلبک و انجار، که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده و در معرض تهدید مستقیم قرار گرفتهاند، بمباران جنوب این کشور که از ۸ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد، انبوهی از بناها در روستاها از جمله کلیساها، مساجد و بازارهای مربوط به دوره جنگ های صلیبی و عثمانی را هدف قرار داده است.
بر اساس آمار سازمان بینالمللی مهاجرت (IOM) از زمان آغاز بمباران اسرائیل، بیش از ۳۴۸۰ نفر کشته و بیش از ۸۸۰ هزار نفر در داخل کشور آواره شدهاند. سرکیس خوری، مدیر کل آثار باستانی وزارت فرهنگ لبنان توضیح میدهد که در مواجهه با تراژدی انسانی، میراث «ملموس و ناملموس» اغلب نادیده گرفته میشود، «اما نباید آن را فراموش کرد، زیرا برای لبنانیها این بخشی از هویت آنهاست». او با همکاران اداری خود فهرستی از مکانهای در معرض تهدید تهیه کرد که سپس به یونسکو ارائه شد. از جمله قلعههای تبنین و الشقیف (قرن ۱۲ و ۱۳)، کاخ بیتالدین (قرن ۱۹) و موزه ملی بیروت که علاوه بر مکانهایی که از قبل به عنوان میراث جهانی یونسکو طبقهبندی شدهاند، در این فهرست قرار دارند.
مصطفی ادیب، سفیر لبنان در یونسکو و در برلین توضیح میدهد: «در حال حاضر، ما در حال ثبت ویرانیها و آسیبها هستیم. سپس این دولت لبنان است که تصمیم میگیرد آیا شکایتی را به دادگاه کیفری بینالمللی ارائه کند یا خیر».
سرکیس خوری میافزاید:
ما اطلاعات نگرانکننده زیادی را از نگهبانان مکانها و همچنین عوامل خود در آنجا دریافت میکنیم. وقتی یک روستا ویران میشود، درختان زیتون صد ساله، باغهای انگور اجدادی و عصارخانههای قدیمی نیز ناپدید میشوند، این نیز بخشی از میراث تاریخی لبنان است
او ضمن هشدار نسبت به خطر «ریشهکن شدن هویتی»، یادآوری میکند که میراث لبنان اغلب بر اساس «چینهبندی هر تمدن بر تمدن دیگر» بنا شده است، «و اکنون شاهد نابودی کامل آن هستیم، گویی تاریخ ما دیگر وجود ندارد».
در برابر زلزله میتوان مقاومت کرد، اما در برابر توپخانه اسرائیل، نه
مشکل دیگر، عدم امکان ارزیابی واقعی میزان خسارت است، زیرا چندین مکان در مناطق صدمهدیده و غیرقابل دسترس قرار دارند. سرکیس خوری تأیید میکند: «معمولا ما باید بتوانیم پهپادها را به پرواز درآوریم و کارشناسان را برای ارزیابی چنین محلهایي بفرستیم، اما اکنون همه چیز پیچیده و ناممکن شده است». علاوه بر مکانهای طبقهبندیشده در میراث جهانی و بازار سرپوشیده نبطیه (اوایل قرن بیستم) که در اواسط اکتبر توسط هواپیماهای اسرائیلی تخریب شد، مورخان و باستانشناسان نگران مکانهائی در صور و بعلبک هستند که در آنها کاوش باستانشناسی تمدن رومی در جریان بوده است. شلیکهای موشک در ۶ نوامبر ۲۰۲۴ ، در ۵۰۰ متری محل کاوشها در بعلبک فرود آمد و آنرا لرزاند. به گفته مصطفی ادیب، دیواری در نزدیکی ارگ بعلبک مورد اصابت قرار گرفت و ساختمانی متعلق به دوران عثمانی (دهه ۱۹۲۰) به طور کامل تخریب شد.
توضیح: این تصویر یک ساختمان ویران شده باستانی را نشان میدهد، احتمالاً یک معبد یا تئاتر، با ستونهای باشکوه و دیوارهای سنگی. نور خورشید فضای داخلی را روشن و جزئیات معماری و بافت مواد را برجسته میکند. پلهها به سمت زمین فرود میآیند و بقایای ساختمان قابل مشاهده است. فضای تصویر تداعیکننده تاریخ و هویت باستانی مکان است.
چارلز الهایک با نگرانی میگوید: «این مکانها توسط رومیها برای مقاومت با زلزلهها و دیگر حوادث ساخته شدهاند، آنها از مصیبتهای زمان جان سالم به در بردهاند، اما برای مقابله با تجهیزات نظامی اسرائیل طراحی نشدهاند». قلعه شاما (قرن دوازدهم) در حدود صد کیلومتری بیروت که از سال ۲۰۲۱ با حمایت ایتالیا در حال بازسازی است، در اواسط نوامبر به طور موقت توسط ارتش اسرائیل اشغال شد. چارلز الهایک تصریح می کند: «در حال حاضر نمیدانیم که آیا این محل آسیب دیده است یا نه». ارتش اسرائیل قلعه الشقیف را پیش از این به مدت هجده سال در طول اشغال جنوب لبنان (۱۹۸۲-۲۰۰۰) تبدیل به پایگاه نظامی کرده بود، و اینک بار دیگر مورد تهدید قرار گرفته است.
مسجد کفرتنبیت متعلق به دوران عثمانی (اواخر قرن نوزدهم) در نزدیکی نبطیه نیز ویران شده است. بنا به گفته مصطفی ادیب، مکان منحصر به فرد دیگری متعلق به دوران امویان (قرن ششم تا هفتم) واقع در عنجر در دره بقاع نیز در خطر نابودی است.
مارون خاریش، استاد تاریخ، زبانهای باستان و میراث فرهنگی در دانشگاه سنت جوزف بیروت، یادآوری میکند:
مکانهای کمتر شناختهشدهای نیز نابود شدهاند مانند قطمون در رمیش (که قبلاً در سال ۲۰۰۶ توسط اسرائیل بمباران شده بود)، مرکز روستای آلما که معماری بومی آن قرنها قدمت دارد، بازار سرپوشیده بنت جبیل و یا مکانهایی در منطقه وادی-زبقین و راب ال تاتلین نیز نابود شدهاند.
او معتقد است که تصمیم یونسکو هرچند با اهمیت اما دیرهنگام است. ایکوموس، یک سازمان غیردولتی که هدفش حفاظت از مکانهای میراث بشری است، از ۱۷ اکتبر درباره سرنوشت محلهای کاوش باستانشناسی در لبنان هشدار داده بود. مارون خاریش ابراز تاسف میکند: «متاسفانه سکوت کرکننده ای هم در مورد کشتار انسانی، و هم در مورد خسارات میراث جهانی وجود دارد».
در حالی که انتظار برای آتشبس هنوز در مرکز بحثهای سیاسی و دیپلماتیک است، چارلز الهایک از قبل به آنچه در آینده اتفاق خواهد افتاد، فکر میکند:
ما نباید میراث خود را فراموش کنیم، زیرا این همان چیزی است که باعث ایجاد انگیزه بازسازی و پیوندهای اجتماعی در مواجهه با این خسارات میشود. حفظ تاریخچه این مکانهای تاریخی و انتشار آن کارکردی دوگانه دارد: به ما یادآوری میکند که ما بخشی از تاریخ جهان هستیم، زیرا به نظر میرسد بسیاری آن را فراموش کردهاند و همچنین به آسیبدیدگان کمک میکند که با تکیه به این خاطره تاریخی پیوند اجتماعی را ایجاد کنند که برای بازسازی به آن نیاز است.
با وجود این عزم، مشکلات دیگری نیز توسط محققان مطرح میشود: خطر غارت برخی مکانها در مناطق فاجعهزده، همانطور که اغلب زمانی اتفاق میافتد که مکان تاریخی در مرکز درگیریهای مسلحانه است.
مسئله حفاظت از آثار تاریخی در موزه بیروت یا سورسوک (موزه هنر مدرن که نام بنیانگذار آن نیکلاس ابراهیم سورسوک را بر خود دارد) نیز مطرح شد. این مسائل برای لبنان قبلا نیز بوقوع پیوسته، اگرچه اکنون شرایط کاملاً متفاوت است. در طول جنگ داخلی از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۰، آثار موزه ملی بیروت، در دهه ۱۹۸۰، به زیرزمین منتقل و برای محافظت به دور آن دیوار کشیده شد. گاوصندوق هایی از بتن آرمه مهمترین آثار را برای محافظت از آنها در خود جای دادند. باستان شناسان همچنین آثار یافت شده از کاوشها در صور را به همراه نزدیک به ۶۰۰ قطعه دیگر از خزانه صور به جبیل منتقل کردند. امروزه، بمبارانهای عظیم اسرائیل و توپخانه سنگین آن، خساراتی ایجاد میکند که ارزیابی یا پیشبینی اثرات آن بسیار دشوار است. مصطفی ادیب تصریح میکند، تصمیم حفاظت از ۳۴ مکان تاریخی لبنان منجر به ایجاد صندوق اضطراری ۸۰ هزار دلاری (۷۶۳۶۰ یورو) شده است که «بخشی از آن میتواند برای جابجایی و حفاظت از برخی آثار تاریخی استفاده شود، اما این امر فقط شامل مکانهایی میشود که در حال حاضر ما میتوانیم به آن دسترسی داشته باشیم».