انتخاباتي در کردستان که برآينده عراق سنگيني خواهد کرد

کردستان عراق، که غالبا به صورت يکي از معدود نقاط با ثبات در منطقه اي دستخوش آشوب به نظر مي رسيد، سال پرتلاطمي را پشت سر گذاشته است. درحالي که دولت اقليم کردستان عراق (GRK) از سال ٢٠٠٥ نقشي مرکزي در اداره منطقه خود به طور مستقل ايفا کرده، همه پرسي پرسروصداي استقلال برگزار شده توسط مسعود بارزاني در سپتامبر ٢٠١٧ تعادل آن را عميقا برهم زد.

به رغم بسته شدن موقت همه خطوط مواصلاتي بين المللي پس از برگزاري همه پرسي از جمله دو فرودگاه کردستان عراق، و از دست دادن تمام مناطق مورد منازعه بين اربيل و بغداد، همه پرسي دو حزب اصلي يعني «حزب دموکراتيک کردستان» [عراق] (PDK) و «اتحاديه ميهني کردستان» [عراق] (UPK) را در يک بحران عميق سياسي فروبرد. براي اين دو «رهبر» قلمرو کردستان عراق زمان تجديد سازماندهي فرارسيده است. اپوزيسيون با اين پندار که اين دو حزب براثر رويدادهاي پس از همه پرسي تضعيف شده اند، درصدد برآمد که از موقعيت درزمان برگزاري انتخابات عراق که در ماه مه برگزارشد بهره برداري کند. اين کار انجام نشد.

بازگشت نظام دوحزبي

به نظر نمي آيد که بحران اقتصادي يا عوارض مستقيم همه پرسي استقلال توانسته باشد به طور مداوم حزب هاي PDK و UPK را که در انتخابات مجلس قانونگذاري عراق پيروزي بزرگي به دست آوردند دچار تکان کرده باشد. ازاين هم بدتر، حزب هاي مختلف اپوزيسيون نتوانستند کرسي هاي خود را در مجلس عراق حفظ کنند و همه امکانات جايگزيني سياسي را ازبين بردند. نزاع هايي که به طور عمده در حاشيه قدرت بين حزب هاي اپوزيسيون جريان دارد، به نظر مي آيد که به ضرر اين حزب ها تمام شده و به فروپاشي شان شتاب بخشيده است. دربرابر اين توهم زدايي، اين خرده حزب ها خواستار تعويق انتخابات مجلس کردستان شدند زيرا مي دانستند که اين کار به نفع حزب «دموکراتيک کردستان» [عراق] خاندان بارزاني تمام مي شود و وضعيت اين انتخابات ازنو به صورت عاملي در جنبش تغييرطلبي گوران درآمد.

جنبش گوران که درسال ٢٠٠٩ به وجود آمد، در سال ٢٠١٣ به عنوان دومين نيروي سياسي اقليم کردستان عراق درآمد. ازآن پس، اين جنبش به خاطر درگذشت رهبر و بنيانگذار متنفذش نوشيروان مصطفي ( ٢٠١٧- ١٩٤٤) دستخوش دشواري هاي فراوان شد. در آستانه انتخابات، رفتار دفتر اجرايي آن ازنو راي دهندگان را پراکنده کرد.

درکردستان عراق، تفرقه سياسي بيش از هرچيز ديگر موجب جدايي جغرافيايي مي شود و درجنوب کشور که پايگاه تاريخي «اتحاديه ميهني کردستان عراق» و محل تمرکز بيشتر جنبش هاي اپوزيسيون است اين امر بيشتر است. به نظر عماد فرهادي، عضو دفتر روابط خارجي «اتحاديه ميهني کردستان عراق»، تقويت حزب او ناشي از فروپاشي حزب هاي ديگر نيست: «اتحاديه ميهني کردستان عراق» يکي از نيروهاي عمده کردستان است. کساني که در جستجوي يک بديل هستند آن را در اينجا و در وجود حزب مي يابند. اين واقعيت دارد که اين حزب پس از درگذشت جلال طالباني دشواري هاي زيادي داشته، ولي به رغم اختلاف هايي که ما گهگاه با هم داريم تنها يک “اتحاديه ميهني کردستان” وجود دارد».

تظاهراتي که در زمستان گذشته در منطقه سليمانيه برگزار شد، نتيجه مستقيم بحران عميقي بود که پرداخت حقوق کارکنان دولت را به مدت ٦ ماه به تعويق افکند و به نظرمي آيد که نشانگر به ستوه آمدن بسياري از جوانان کردي شد که حزب هاي کردستان آنها را به حال خود رها کرده بودند. اما، به نظرمي رسد که اعتراضات اجتماعي به دليل تفرقه شديددر جامعه ديگر نتواند بر رابطه نيروها اثر بگذارد. درنتيجه اعتراضات اجتماعي، بلافاصله جنبش نسل جديد به وجود آمد و اکنون توسط يک بازرگان اداره مي شود.

«ما نيرومندتر از ديروز هستيم»

استعفاي مسعود بارزاني از رياست اقليم کردستان عراق در اول نوامبر ٢٠١٧، چنان که بايد، به معناي پايان يافتن زندگي سياسي او نبود. او همچنان مرد نيرومند حزب «دموکراتيک کردستان» است و همه تصميم ها زيرنظر او گرفته مي شود و به نظر مي آيد که محبوبيتش درميان هوادارانش دست نخورده باقي مانده باشد: در ٢٥ سپتامبر ٢٠١٨ هزاران تن در ورزشگاه اربيل اجتماع کردند تا يادمان نخستين سالگرد همه پرسي را برگزار نموده و به ويژه او را ببينند و به سخنانش گوش کنند. به نظر ذکري موسي، مشاور حزب دموکراتيک کردستان عراق و خاندان بارزاني، پيامي که راي دهندگان در ماه مه دادند روشن است: «در اينجا، عراق و نيز در منطقه، داده جديدي وجود دارد. همه مي گفتند کار حزب دموکراتيک کردستان عراق تمام شده است. اما، دليل اين که اين همه آدم به ما راي داده اند، آشکارا تاييد همه پرسي برگزار شده درسال گذشته است. ما نيرومندتر از ديروز هستيم».

حزب دموکراتيک کردستان عراق بارديگر حضور در صحنه بين المللي را ازسر گرفته است: درحالي که گمانه زني ها درمورد نتيجه انتخابات مجلس کردستان در چند هفته پيش جريان داشت، دستکم ٣ ديدار بين ايالات متحده و اين حزب ظرف ٢٤ ساعت رخ داد. به نظر عادل باکاوان، پژوهشگر مشترک «مدرسه مطالعات عالي علوم اجتماعي پاريس» (CHESS): «اين نشانگر عمده اي بر اهميت رابطه نيروها در عراق و کردستان عراق» است.

با ترکيه و ايران

با آن که ايالات متحده نياز مبرم به حفظ همکاري ممتاز با اربيل دارد، کنشگران اصلي اقليم کردستان عراق روابط تنگاتنگي نيز با همسايگان مستقيم خود يعني ترکيه و ايران تنيده اند. مبادلات بازرگاني با اين دو همسايه به صورت عاملي بزرگ در ثبات اقليم کردستان عراق درآمده است. اين مبادلات با ترکيه ١٥ ميليارد دلار (١٢.٨٥ ميليارد يورو) و با تهران ٧ ميليارد دلار (٦ ميليارد يورو) بوده است. همه پيش بيني هاي قطع دايمي روابط با اين دو کشور به خاطر برگزاري همه پرسي استقلال سپتامبر ٢٠١٧ نادرست از آب درآمد.

ترکيه که به نحوي خاص در بحبوحه بحران روشي تهديدآميز نسبت به اقليم کردستان عراق داشت، با اين حال همکاري خود با اربيل را قطع نکرد. اين درحالي است که نيمي از شرکت هاي ثبت شده در کردستان عراق ترک هستند و درسال ٢٠١٣ يک قرارداد مشارکت اقتصادي ٥٠ ساله بين اربيل و آنکارا امضا شده است. جمهوري اسلامي نيز به نوبه خود، با آن که مرزهاي خود را براي چند روز با کردستان عراق بسته بود، مانند همسايه ترک خودبه مبادلات بازرگاني با کردستان عراق ادامه داد.

تنها دليل تداوم روابط بين اين دو کشور و اقليم کردستان عراق اشتراک منافع آنها نيست: دوحزب بزرگ کردستان از ديرباز به سياست اتحاد راهبردي کاملا متمايزي روآورده اند که در داخل اختلافاتي را پديدآورده است.

به اين ترتيب «حزب دموکراتيک کردستان عراق» مصمم است که ازنظر جغرافيايي و اقتصادي به سوي ترکيه چرخش داشته باشد و «اتحاديه ميهني کردستان عراق» روابطي تاريخي با ايران دارد: «ازنظر جغرافيايي “اتحاديه ميهني کردستان عراق” مرزي خيلي طولاني با ايران دارد (١). اين کشور شريکي با نفوذ در همه جاي خاورنزديک است و ما نمي توانيم آن را ناديده بگيريم. با اين حال، اتحاديه ميهني ترجيح خاصي نسبت به اين کشور ندارد».

به رغم همه چيز، دو محور همکاري شکل گرفته است که گاه به گاه بين دو حزب بزرگ کرد ايجاد تنش و تشنج مي کند. عقب نشيني نيروهاي اتحاديه ميهني از کرکوک در ١٦ اکتبر ٢٠١٧ بين اين دو حزب و قاسم سليماني سردار سپاه پاسداران جمهوري اسلامي و فرمانده سپاه قدس (٢) هماهنگ شده بود. از دست دادن اين شهر به سود حشدالشعبي – شبه نظاميان شيعه عراقي – موجب خشم شماري از کادرهاي حزب دموکراتيک کردستان عراق شد و علنا رقيبانش را به خيانت بزرگ متهم کرد.

عمليات موشکي اخير تهران عليه «حزب دموکرات کردستان ايران» (PDKI) در قلمرو اقليم کردستان عراق (٣) موجب انزجار نمايندگان سياسي کرد شد. با اين همه، اين حملات – به همان نحو حملات ترکيه به کوهستان هاي قنديل (٤) – به نظر مي رسد که در چهارچوب حسن روابط اقليم کردستان عراق با همسايگان ترک و ايرانيش باشد. به نظر عادل باکاوان ترديدي نيست که: «تمام اين حملات هماهنگ شده، اطلاع داده شده، تصميم گيري شده و به اجرا درآمده با هماهنگي است. حزب هاي دموکراتيک کردستان عراق و اتحاديه ميهني چاره ديگري ندارند: براي بقا در نظام منطقه اي ناگزير از داشتن روابطي آميخته با پذيرش و احترام با شرکاي همسايه خود هستند. الزام حاکميتي چنين حکم مي کند».

به نظر مي آيد که اقليم کردستان عراق ناگزير باشد بگذارد همسايگان ايراني و ترک به جنگ بيرحمانه اي با اپوزيسيون کرد مستقر در خاکش بپردازند. شرطي براي حفظ روابط ديپلماتيک و اقتصادي که لازمه آن فاصله گرفتن از بغداد است.

حاکم تعيين کن هاي بغداد

ضرب شستي که دو حزب بزرگ کرد در آخرين انتخابات قانونگذاري عراق نشان دادند ايجاب مي کند که به پيش صحنه سياسي بازگردند. حزب دموکراتيک کردستان عراق با نيروگرفتن از ٢٥ کرسي اي که در انتخابات مجلس عراق به دست آورد، در سطح ملي به نخستين حزب کشور بدل شده و بقيه به طور سيستماتيک به صورت ائتلاف حضور سياسي دارند.

اتحاديه ميهني هم به نوبه خود ١٨ کرسي کسب کرده است. از ماه مه، جمهوري عراق موفق به تشکيل دولت نشده، ائتلاف مقتدي صدر و رقيبش هادي العامري شانه به شانه هستند. در چنين زمينه اي، حزب هاي کرد در نقش «حاکم تعيين کن» ها ظاهر شده اند و تشکيل دولت جديد به نظر نمي آيد جز با اتفاق نظر آنها ميسر شود. يک بار ديگر، حزب دموکراتيک کردستان و اتحاديه ميهني کردستان عراق در کانون همه کشمکش ها قراردارند.

دو محور شکل گرفته است: از يک سو مقتدي صدر و حيدر العبادي مورد حمايت واشنگتن، ازسوي ديگر، هادي العامري و نوري المالکي که مورد حمايت تهران هستند. در نقش صاحب نفوذ، برت مک گورک و قاسم سليماني هردو تلاش مضاعف مي کنند که حزب هاي کرد را به سوي متحدان خود بکشانند. عادل باکاوان مي گويد: «قاسم سليماني به حزب هاي کرد همه نوع وعده اي داد تا از فهرست عامري در انتخابات حمايت کنند و حتي به نظر مي آيد که صرفنظرکردن از مناطق مورد منازعه نيز درنظر گرفته شده باشد».

کردهاي عراق در انتظار موضع گيري به شدت درصدد ترميم روابط خود با شريک هاي منطقه اي خود يعني آنکارا، تهران و بغداد هستند. آنها خود را در موضع قدرت و متحدي غيرقابل چشم پوشي براي ايالات متحده در منطقه مي بينند. تمايل ديپلماسي غربي ها به يک کردستان نيرومند در عراق يک پارچه مورد اتفاق نظر است.

بنابراين، حزب هاي کرد چه تصميمي گيرند؟ گفتنش دشوار است اما با اين حال به نظر مي رسد که فقدان کامل حمايت ايالات متحده در زمان بحران ديپلماتيک مربوط به همه پرسي بر موضع گيري آنها سنگيني مي کند. حضور در جبهه حيدرالعبادي، طراح رفتار تهاجمي بغداد با همه پرسي نيز در همين چهارچوب بود. انتخاب اخير رييس مجلس عراق، محمد الحلبوسي، نامزد سني ها و مورد حمايت هواداران ايران، به نظر مي آيد که نشانگر بازگشت قدرتمندانه نوري المالکي باشد. در زمينه اجتماعي به شدت متشنج درکشور، به ويژه در بصره، بازگشت او مي تواند موجب وحشت عراقي ها شود: بسياري از عراقي ها اين نخست وزير پيشين را مسئول به وجود آمدن هولناک «سازمان حکومت اسلامي» (داعش) درسال ٢٠١٤ مي دانند.

درمورد حزب دموکراتيک کردستان عراق، اگر اين حزب داوطلبانه دربازي سياسي جذب شود، باز هم اين امکان وجود ندارد که از مطالبات استقلال طلبانه خود صرفنظر کند. ذکري موسي نتيجه گيري مي کند که: «در درجه اول، ما مي خواهيم آنچه که داريم را حفظ کنيم. سپس، مي خواهيم از جمله در سطح عراق قوي تر شويم. اما هرگز فراموش نمي کنيم که هدف نهايي مان، حتي اگر قرار باشد درپايان يک فرآيند خيلي طولاني باشد، به دست آوردن استقلال است. ما روزي يک کشور آزاد خواهيم بود. کشوري در صلح و سرانجام رها از همه فشارها». حتي صداي زنگ ناقوسي مشابه نزد رقيبش يعني اتحاديه ميهني کردستان عراق بگوش مي رسد: «ما به همراه حزب دموکراتيک کردستان عراق و حزب هاي ديگر تصميم گرفتيم، با شرايط و درخواست هاي مشترک، به بغداد برويم. ما مي خواهيم حضور واقعي و مناسبي در دولت عراق داشته باشيم. اما آنچه که هميشه خواسته ايم را نيز فراموش نمي کنيم: حق خودمختاري. اين همواره هدف اصلي و حتي شعار ما خواهد بود».

١- بیش از چهار صد کیلومتر مرز مشترک با ایران

٢- Fazel Hawramy, « How Iran helped Baghdad seize back Kirkuk, Al-Monitor, 17 octobre 2017.

٣- این حمله در هشتم سپتامبر انجام گرفت ویازده کشته و دهها زخمی برجا گذاشت.

٤- Sylvain Mercadier, « Turquie, PKK et civils kurdes d’Irak sous tirs croisés », Ballast, 13 novembre 2017.