فراس ملاله، خلبان ساکن کويت توضيح مي دهد که: «در طول ٢١ سال فعاليت حرفه اي، من چندين بحران سلامت و بهداشت، به ويژه SRAS و ابولا را ازسر گذرانده ام، اما هرگز چيزي در حد شيوع جهاني ويروس کورونا بر هواپيمايي اثر منفي نگذاشته بوده است».
همين وضعيت در امارات متحده عربي (EAU) همسايه کويت نيز وجود دارد که دولت موقتا بيشتر پروازهاي بازرگاني از مبدأ يا به مقصد پايانه هاي آن را تعليق کرده و تقريبا همه مراکز هواپيمايي ابوظبي و دوبي، که مرکز تلاقي بيش از ١٠٠ ميليون مسافر در سال است را تعطيل کرده است.
فعاليت غول پروازهاي طولاني، خطوط هوايي «امارات» با ٢٧٠ هواپيما و بيش از ٢٠ هزار کارکنان آن متوقف شده است. احمد بن سعيد آل مکتوم، رئيس کل اين شرکت هواپيمايي در بيانيه اي اعلام کرده که «تا زماني که کشورها مرزهاي خود را بازگشايي نکنند»، نمي تواند پروازهاي مسافري را راه اندازي کند. اين مدير شصت و چند ساله مي افزايد که خطوط هواپيمايي «امارات» به جاي آن که از کارکنان خود بخواهد که آن را ترک کنند» گزينه «کاهش موقت» ٢٥ تا ٥٠ درصد از حقوق پايه براي يک دوره ٣ ماهه را انتخاب کرده است.
در شرکت رقيب «هواپيمايي عمان»، قرارداد کار صدها تن از کارکنان پرواز ناگهان لغو شده است. «خطوط هوايي قطر» که پيشتر نيز، تا حدي به خاطر تحريم هاي تحميل شده بر قطر از سال ٢٠١٧، متحمل زياني ٦٣٩ ميليون دلاري (٥٨٣ ميليون يورو) شده بود، به نوبه خود ٢٠٠ تن را اخراج کرده است.
بيش از ٦ ميليارد يورو زيان
بنابر برآوردهاي منتشر شده در نيمه مارس به وسيله «انجمن بين المللي حمل و نقل هوايي» (IATA)، ويروس کورونا مي تواند به شرکت هاي هواپيمايي خليج [فارس] بيش از ٧ ميليارد دلار (٦.٣٩ ميليارد يورو) زيان برساند. در سطح جهاني، شيوع اين ويروس موجب ازبين رفتن تقاضا شده و موسسه تعيين اعتبار «موديز» پيش بيني کرده که در سال ٢٠٢٠ بيش از يک چهارم پروازها لغو شود. وضعيت براي شرکت هاي هواپيمايي کشورهايي که در عرصه ترانزيت کار مي کنند و پروازهاي ارتباطي انجام مي دهند وخيم تر است. در نيمه راه بين اروپا و آسيا، راهي که يک چهارم مجموع فواصل طي شده توسط مسافران پروازهاي بين المللي را دربر مي گيرد، فرودگاه هاي دوبي و دوحه با بهره گيري از شيوه اي اقتصادي، از رونق و رشد تعداد مسافر هواپيما برخوردار بودند. با اين حال، اين شيوه به نظر «خطوط هوايي سنگاپور» که خود نيز در زمينه ترانزيت تخصص دارد، نسبت به محدوديت هاي آزادي تردد افراد تا حدي زياد «آسيب پذير» است.
ذخاير جنگي امارات
فراس ملاله مي گويد: «تعليق همه پروازها تصميمي معقول است. چنان که از نخستين روزهاي بحران گفتم، ويروس کورونا تنها سفر نمي کند! شرکت هاي هواپيمايي عامل شماره يک پخش ويروس هستند» و مي افزايد: «و اين موقعيتي براي خانواده ام است که از حضور من استفاده کنند؛ همسرم از ديدن من در خانه خوشحال است».
با آن که اين خلبان نسبي گرا است، شرکت هاي هواپيمايي براي گذر از اين بحران بي سابقه بايد از نظر مالي تقويت شوند: IATA درمورد خطر ورشکستگي زنجيره اي – درصورت ادامه وضعيت تا پس از ماه مه- هشدار مي دهد. مسئول ارتباطات شرکت پروازهاي ارزان قيمت «فلاي دوبي» در تماس با اوريان ٢١ مي گويد: «هنوز براي ارزيابي اثر دراز مدت خيلي زود است». خطوط هواپيمايي قطر، عمان و عربستان سعودي به درخواست هاي ما براي مصاحبه پاسخ ندادند. ساج احمد، رئيس تحليل گران «پژوهش راهبردي هوايي» (Strategic Aero Researh) مي افزايد: «شرکت هاي کوچک تر و مستقل مانند “سعودي گلف”، “جزيره اير”، “فلاي ناس” و چند شرکت ديگر مي توانند درخطر باشند، اما زمان براي قضاوت درباره آن خيلي زود است». به نظر او، تعليق موقت رفت و آمدهوايي در شرکت «امارات» به آن امکان مي دهد همه هزينه هاي خود را کاهش داده و نقدينگي به نظرشان ضروري را حفظ کند. او مي گويد: «خطوط هواپيمايي امارات به ذخاير جنگي نزديک به ٦ ميليارد دلار (٥.٤٧ ميليارد يورو) متکي است».
رئيس اين شرکت اماراتي، که درسال ١٩٨٥ به فرمان نايب رئيس و نخست وزير کنوني امارات متحده عربي تاسيس شده، با اطمينان خاطر مي گويد: «ما اين بحران را پشت سر مي گذاريم». عمر العبيدلي، اقتصاددان بحريني توضيح مي دهد که: «با آن که در حال حاضر همه شرکت هاي هواپيمايي جهان درمعرض تهديد هستند، احتمال کمي وجود دارد که صنايع خليج [فارس] بگذارند که شرکت هاي هواپيمايي شان ورشکست شوند». به نظر محمد البکري، معاون بخش آفريقا و خاورميانه IATA، بقاي شرکت هاي هواپيمايي خليج [فارس] تا حدي به چند و چون کمک هاي دولتي که دريافت مي کنند بستگي دارد. اين موسسه، براي پيشگيري از ورشکستگي ها پيشنهاد مي کند که: «دولت ها ترغيب شوند که به شرکت هاي هواپيمايي کمک کنند».
در ٣١ مارس ٢٠٢٠، امير دوبي از طريق توييتر اعلام کرد که دولت تصميم گرفته سرمايه شرکت «امارات» را تقويت کند تا به آن کمک شود که بحران ويروس کورونا را ازسر بگذراند. درمورد ميزان اين کمک حرفي زده نشد. شيخ حمدان بن محمد بن رشيد المکتوم گفت که اين شرکت «يکي از ستون هاي اصلي اقتصاد دوبي است». درواقع، اين زيرساخت هاي مراکز اساسي رفت و آمد جهاني مسافران، از نظر حکومت هاي خليج [فارس] واحدهاي راهبردي بسيار با اهميتي هستند.
به عنوان نمونه، شرکت هواپيمايي «امارات» به وسيله منابع مالي حکومت دوبي حمايت مي شود: «اينها کشورهاي کوچکي هستند و براي رفع نيازهاي خود نمي توانند روي شرکت هاي هواپيمايي خارجي حساب کنند». هدف دوم، که بيشتر سياسي است، تقويت «قدرت نرم» اين کشورهاي درحال ساخت است (امارات متحده عربي، قطر و بحرين استقلال خود را در سال ١٩٧١ به دست آورده اند) و حکام اين کشورها خواهان آن هستند که از نظر بين المللي شناخته شوند.
با آن که اين شرکت هاي هواپيمايي توانسته اند با کيفيت خدمات و قيمت هاي مناسب نظر مشتريان غربي را به خود جلب کنند، رقباي اروپايي شان تا مدت ها نسبت به آنها نظر خوبي نداشتند. شرکت هاي هواپيمايي اروپايي اين شرکت ها را به رقابت ناسالم، بهره گيري از کمک هاي دولتي، قيمت هاي پايين سوخت و سرمايه گذاري در شرکت هاي هواپيمايي اروپايي، که رونق خود را ازدست داده اند، متهم مي کنند. هدف از اين کارها اين است که مسافراني که مي خواهند به آسيا بروند را به مراکز خود سوق دهند. آنها با اين کارها الزامات مذاکره درباره حق دسترسي به بازار اروپا را دور مي زنند. به موازات اين امر، حقوق سوار و پياده کردن مسافر بيشتر از طريق سفارش هاي بزرگ هواپيما به ايرباس، به ويژه A380 و قرارداد هاي فروش تسليحات تسهيل مي شود.
بخش اساسي تنوع بخشي [به اقتصاد]
علاوه بر اهميت تحکيم جايگاه در صحنه بين المللي، صنعت هواپيمايي يکي از بخش هاي اساسي نسيم تنوع بخشي به اقتصاد کشورهاي شبه جزيره عربستان براي تغيير اقتصاد تک محصولي نفتي و تامين سلامت مالي آنها است که هنوز تاحد زيادي وابسته به بخش نفت است. در عمان، درآمدهاي نفتي سه چهارم کل بودجه آن است. سقوط بهاي نفت درسال ٢٠١٤ و سپس در آغاز سال ٢٠٢٠ به اقتصاد اين کشورها ضربه زده و چنان که آخرين برآوردهاي «صندوق بين المللي پول» (FMI) نشان مي دهد: از نظر بودجه اي منابع مالي کنوني منطقه مي تواند تا سال ٢٠٣٤ ته بکشد.
درچنين شرايطي، حکومت هاي خليج [فارس]، بخش گردشگري را يکي از صنايع داراي سريع ترين رشد درجهان مي دانند و آن را به عنوان عامل رشد اقتصادي مي شناسند.
بسياري از فرودگاه هاي منطقه، در راس آنها دوبي و دوحه، از مسافران عبوري دعوت مي کنند که گردشي سريع در کشورشان داشته باشند و برنامه هاي بازاريابي نيرومندي براي جذب گردشگران راغب به ديدار از منطقه ترتيب مي دهند.
عمر العبيدلي تصريح مي کند که: «راهبرد گردشگري موفق با بازاريابي خوب و حسن شهرت بازرگاني به دست مي آيد و شرکت هاي هواپيمايي نقطه شروع اين روند هستند [...]. در عربستان سعودي، صنعت هواپيمايي، به خاطر روآوري گردشگران زيارتي و غير زيارتي بيش از پيش اهميت مي يابد و به صورت عامل اصلي اقتصاد درمي آيد». درواقع، تا سال ٢٠٣٠، اين کشور قصد دارد هرسال ١٠٠ ميليون گردشگر را جلب کند که بيش از دوبرابر تعداد کنوني است. اين تعداد بيش از کساني است که براي زيارت اماکن مقدس اسلام مي آيند. عمان هم همين را اعلام کرده و قصد دارد تا ٢٠ سال ديگر تعداد گردشگران خود را به ٥ ميليون برساند.
در قطر و بحرين، جلب گردشگر از راه برگزاري رويدادهاي ورزشي انجام مي شود: برگزاري مسابقات قهرماني دو و ميداني جهان و جام جهاني فوتبال توسط قطر و مسابقات اتومبيل راني گراند پري فرمول ١ توسط بحرين انجام مي شود. به نظر عمر برگزاري چنين رويدادهاي ورزشي بزرگي ايجاب مي کند که اين کشورها شرکت هاي هواپيمايي خود را داشته باشند تا بتوانند جابجايي هوايي و خدمات زميني لازم را انجام دهند. اين اقتصاددان مي گويد: «بايد تعداد پروازها کافي بوده و هماهنگي با موسسات حمل و نقل زميني وجود داشته باشد و هتل ها و موسسات کرايه اتومبيل خدمات خود را ارائه کنند تا گردشگران از اقامت خود بهره ببرند».
جايگاه مرکزي اي که شرکت هاي هواپيمايي در راهبرد توسعه کشورهاي خليج [فارس] دارند، به رغم هزينه مالي بحران ويروس کورونا، خطر ورشکستگي را محدود مي کند. ساج احمد مي گويد: «بسياري از موسسات هواپيمايي از حمايت مستقيم يا غير مستقيم حکومت ها برخوردارند، بنابراين، احتمال کمي وجود دارد که يک شرکت بزرگ هواپيمايي ورشکست شود. اما صادقانه بايد گفت که بازده کار بسياري از اين شرکت هاي برخوردار از حمايت هاي دولتي، دهها سال است که درحد زير متوسط است و بدون حمايت دوام نمي آورند».
رئيس شرکت هواپيمايي قطر در مصاحبه اي که در تاريخ ٢٩ مارس ٢٠٢٠ توسط خبرگزاري رويترز پخش شد، متعهد گرديد که پرواز هاي بازرگاني را برقرار نگهدارد اما پذيرفت که اين شرکت در آينده نزديک مي تواند با کسر نقدينگي روبرو شود. اکبر البکر گفت: «يقينا ما ناگزير از درخواست کمک از دولتمان خواهيم شد. کمک هاي دولتي فوري و کارساز ضروري است [...]. ما از دولت هاي [سراسر دنيا] درخواست مي کنيم که از صنعت هواپيمايي به صورت کمک مالي مستقيم، وام، تضمين وام و تسهيلات مالياتي حمايت کنند».
در ميان مدت، تهديد ظهور مراکز هواپيمايي رقيب در مسير اروپا- آسيا وجود دارد. پايانه اي با ظرفيت مشابه مرکز دوبي به زودي در استانبول گشايش مي يابد تا به عنوان پايگاه «ترکيش ايرلاين» مورد استفاده قرارگيرد که به بيشتر کشورهاي دنيا خدمات مي دهد. در سال ٢٠١٨، سود هواپيمايي «امارات» به کمترين ميزان در دهه هاي گذشته کاهش يافت. سرانجام، ظهور شرکت هاي هواپيمايي ارزان قيمت که با استفاده از برخي انواع هواپيما کار مي کنند، تداوم شيوه اقتصادي اي که مراکز هواپيمايي خليج [فارس] برمبناي آن از رونق برخوردارند را زير سئوال مي برد.