در شرق، غرب يا آسيا، در کليسا، مسجد، کنيسه يا ديگر محل هاي گردهمايي که مومنان جمع شده و به اجراي عبادات و آئين هاي خود مي پردازند، اين کار منجر به پخش بيشتر ويروس مي شود. چگونه مي توان فراموش کرد که در قرن هجدهم طاعون به اين دليل در روسيه شيوع يافت که مومنان براي بوسيدن مجسمه هاي مقدس صف مي بستند و عامل انتقال بيماري به ديگران مي شدند ؟ در آن زمان مردم نمي دانستند که شيوع يک بيماري چگونه صورت مي گيرد. امروز، در حالي که همه چيز حاکي از آن است که خطر پخش ويروس ناشي از نزديک شدن انسان ها به يکديگر است، اين رفتار را چگونه مي توان توضيح داد ؟
مقاومت دربرابر جهاني گري
در شروع شيوع ويروس در کره جنوبي در آغاز فوريه، بخش بزرگي از افراد آلوده متعلق به يک گروه کوچک مسيحي به نام «کليساي شينچه اونجي» بود که از آن پس بسياري خواهان انحلال آن شدند.
در اسرائيل، در مدت چند هفته، محله هاي مذهبي هاي ارتدکس به محدوديت هاي وضع شده توسط دولت بي اعتنايي کردند. از آنجا که اين محله ها بسيار پرجمعيت بودند، تمرکز جمعيت موجب انواع خطرات براي سراسر کشور شد. در بني براک، مهم ترين شهر مذهبي هاي افراطي (حومه شمال شرقي تل آويو)، ٣٥ تا ٤٠ درصد از کساني که آزمايش شدند مبتلا به ويروس بودند. در بيت المقدس، ٧٤ درصد از مبتلايان از محله هاي مذهبي هاي افراطي شهر بودند. در ايران، قم، ديده شد که مومنان در حرم هاي مقدس شيعه جمع مي شوند. در سن پترزبورگ، مجتمع کليسايي غازان، هنگام برگزاري نمايشگاهي از اشياء مقدس منسوب به سن ژان باتيست، صدها تن از مومنان مسيحي، اين اشياء که از بيت المقدس آمده بود را مي بوسيدند. به رغم مقررات سختگيرانه قرنطينه، در ١٢ آوريل مراسمي در کليساي سن نيکلا دو شاردونه به مناسبت عيد پاک برگزار شد. موارد متعددي از گردهمايي هاي قومي- مذهبي درسراسر دنيا وجود دارد که موجب سرايت هرچه بيشتر ويروس مي شود.
اين فرض وجودداشت که جهاني گري مي تواند از ميزان گرايش به مذهب بکاهد. حتي گمان براين بود که هدف نهايي آن، اگر نه مشارکت در ازبين بردن مذهب، محدود کردن آن به حوزه هايي خاص، کهنه و فرسوده، مقاوم دربرابر منطق يا نه چندان سودمند براي اقتصاد بازار باشد. جهاني گري با فوايد مادي اقتصادي که بصورتي پيچ درپيچ قاره ها را درمي نوردد و به لطايف الحيل جوامع را مجذوب مي کند، مي بايست مي توانست از اهميت مذهب بکاهد و غالبا به اين کار توفيق مي يافت. انجام اين کار از آن رو آسان تر بود که جهاني گري تنها به جابجايي کالا يا خدمات نمي پرداخت، بلکه نسان ها را نيز مجبور به مهاجرت مي کند و آنها با زندگي در سرزميني ديگر، جغرافيايي خود و بخشي از تاريخ خود را نيز ازدست مي داد. تنها فرهنگ بود که آنها همچون کوله بار حاوي دانسته ها، باورها، آئين ها، اعمال، ارزش ها و غيره که همه جا با خود مي بردند وامکان کاهش گسست بين آنچه کنار گذاشته و آنچه يافته بودند را فراهم مي کرد. انسان ها با حفظ باورها و آئين هايشان، ريشه هاي خود را حفظ مي کردند.
وضع براي کساني که دچار اين ريشه کني نشده بودند هم به همين ترتيب بود: جهاني گري حکم گردبادي از نشانه ها و باورها را داشت و ستوني بود که در زمان بهم ريختن همه چيز، مي شود به آن آويخت. به عبارت ديگر، هرچه جهاني گري بيشتر جا بيفتد، مذهب و آيين هايش بيشتر دربرابر بي نظمي و بهم ريختگي آن مقاومت مي کند و ريشه کني ها، اختلافات يا نفي ديگران را پديد مي آورد. بنابراين نبايد تعجب کرد که جوامع مومنان از پذيرش رفتار احتياط آميزي خودداري مي کنند که به انسان احساس اين را مي دهد که بايد از چيزي طبيعي و برتر صرفنظر کنند که تجسم باورهايشان است: بوسه زدن، خلوص، مقدس سازي، غسل، استحمام آييني يا نان متبرک از اين جمله است.
جنايت، مکافات و محافظت الهي
هنگامي که هيچ چيز نمي تواند ظهور ناگهاني يک بلا – جنگ، قحطي، بلاي طبيعي يا انساني يا شيوع بيماري – را توضيح دهد، اعتقادات مذهبي منبعي پايان ناپذير از تعبير و تفسير ها است که ملاحظات سياسي و فرصت طلبي هاي ايدئولوژيک هم به آن اضافه مي شود.
به نظر رالف درولينگ، يک کشيش آمريکايي، که گروهي براي مطالعه انجيل را در پيرامون رئيس جمهوري آمريکا اداره مي کند، بحران «يک آزمون الهي» است. کوويد-١٩ بيانگر «خشم خدا» نه فقط نسبت به آمريکا، بلکه آمريکائياني است که برخي از آنها به گروه هاي «حفاظت از محيط زيست» روآورده و گرايش به «همجنس گرايي» نشان داده اند. ريک ويلز، کشيش محافظه کار در فلوريدا مي گويد که شيوع ويروس در کنيسه ها «مجازات الهي براي کساني است که با مسيح مخالفت مي کنند». تارنماي او در يوتيوب بسته شده اما پيامش همچنان درحال گردش است.
ياکوو ليتزمن، مذهبي افراطي و وزير سلامت و بهداشت اسرائيل، که درمورد تداوم قرنطينه تا عيد پاک يهودي مورد پرسش قرار گرفته بود، تنها توانست پاسخ دهد که: «ما دعا مي کنيم و اميدواريم که مسيح پيش از پاک ظهور کند و زمان رهايي ما فرارسد. من مطمئنم که منجي مي آيد و مارا، چنان که [خدا] يهوديان را از مصر خارج کرد، نجات مي دهد. ما به زودي آزاد مي شويم و نجات دهنده مان همه گناهان دنيا را به گردن خواهد گرفت». بيرحمي سرنوشت چنين خواست که اين وزير خود اخيرا به ويروس کوويد-١٩ مبتلا شود و بنيامين نتانياهو نخست وزير و ديگر مسئولان سياسي و امنيتي را هم آلوده و وادار کند که خود را در قرنطينه قرار دهند.
«سازمان حکومت اسلامي» (داعش)، با آگاهي از خطر ويروس به اعضايش توضيح داده که ويروس «تحت امر و فرمان خدا» است و به آنها توصيه کرده که «به خدا ايمان داشته و به او پناه برند» و در عين حال توصيه هايي هم براي اجتناب از آلودگي به ويروس کرده است.
در آغاز ماه مارس، کليساي ارتدکس يونان اين فکر را رد کرد که مراسم غسل تعميد پيروان مي تواند به انتقال ويروس منجر شود. اين کليسا در بيانيه اي عمومي تاکيد کرد که «براي اعضاي کليسا، شرکت در مراسم سنت اوچاريستي... يقينا نمي تواند عامل انتقال بيماري [حتي] در گرماگرم شيوع ويروس باشد».
برنامه هاي مخفي
اعتقادات مذهبي پاسخ هايي براي معماهاي زندگي دارند و به باورمندانشان معنا و مفهومي عرضه مي کنند. با آن که نبايد «منجيان» را به عنوان چراغ راه پنداشت، به اين گروه از اشخاص هيچ توجهي هم نبايد کرد زيرا معتقد هستند که واقعيت عقلاني است و آنچه که پا از دايره عقلانيت بيرون مي گذاردمحصول برنامه هايي مخفي است که توسط نيروهايي پنهاني سرهم بندي شده است. توطئه انگاران از اين جمله اند. به محض آن که يک کلام، عمل يا رويدادي به دليل غريب بودن دربرابر درک ايشان ايستادگي کند، توطئه انگاران باور مي کنند که نيروهايي مخفي در سايه آن قراردارند. البته، آنها در افشاي حيله هاي اين نيروها تردست هستند.
حکومت ها نيز، به دلايلي متفاوت، تسليم اين جريان تسهيل کننده مي شوند. ژائو ليژيان، يک سخنگوي وزارت امور خارجه چين با استناد به يک تارنماي توطئه انگار، در ١٢ مارس گفت که ويروس کورونا توسط ارتش آمريکا به چين وارد شده است. البته، او هيچ مدرکي براي اثبات ادعاي خود ارائه نکرد. با اثري آينه وار، انواع زيادي از نظريه ها- به ويژه در ايالات متحده- وجود دارد که بنابر آنها چين اجازه داده ويروس شيوع يابد تا موجب فروپاشي اقتصاد جهاني شود و خود به صورت تنها قدرت بين المللي درآيد.
ناتواني نسبي حاکمان
در اسرائيل، ارتش گرداگرد شهر مذهبي افراطي بني براک را محاصره کرد. اهالي اين شهر اعتنايي به ويروس نداشتند و به کوويد-١٩ آلوده شدند. اين منطقه که «محاصره» شده بود، کاملا در قرنطينه قرارگرفت ومقررات نظامي منع رفت و آمد در آن برقرار شد. اين اقدامات تند و شديد ثابت مي کند که در زمان بروز بلايي ملي، غالبا حکومت از اين که بتواند ضرورت اقدامات فوق العاده خود را به مردم بفهماند ناتوان است و تنها راه انجام اين کار را در اِعمال زور مي يابد. درمورد ياکوو ليتزمن، وزير سلامت و بهداشت اسرائيل، تناقض در اين بود که دستگاه اداري تحت نظر خود او مقرراتي را الزام آور کرده بود، که خود او تا زمان آلودگي به ويروس نمي خواست رعايت کند. ازنظر مبتني بر ايمان مومنان، حکومت پديده اي اخير است که از بين رفتن آن در طبيعت زماني اش ثبت شده است. اطاعت از آن به اندازه اطاعت از معتقدات الزامي نيست. کساني که خود را متعلق به يک باور خاص مي دانند، سرانجام زماني به اين الزام انتخاب بين حکومت و اعتقادات مي رسند اما همه دربرابر آن تسليم نمي شوند.
بين الزام وتوافق
مسئولان مذهبي از روي واقع بيني يا اجبار حکومتي گاه به اقدامات اوليه راديکالي براي مقابله با شيوع بيماري اي که به سرعت مرگبار مي شود رومي آورند. در بيت المقدس، ٢٣ مارس، سازمان «اوقاف» (٢) براي نخستين بار تصميم به بستن مسجد بزرگ الاقصي گرفت و مومنان را واداشت در بيرون از مسجد، با رعايت فاصله نماز بخوانند. سلطنت عربستان سعودي حج «عمره» که در سراسر طول سال انجام مي شود را ممنوع کرد و از دولت هاي خارجي خواست که برنامه تدارک مراسم حج تمتع امسال را تعليق کنند. براي نخستين بار، در اماکن مقدس اسلام مراسم حج برگزار نخواهد شد. رفت و آمد خارجي ها به مکه و مدينه هم ممنوع شده است.
در ايران، يکي از کشورهايي که بيشترين ميزان آلودگي به ويروس را داشته، مقامات برگزاري مراسم نماز جمعه در همه مراکز استان ها را تعطيل کرده اند. آيت الله خامنه اي از مردم خواسته که در ماه رمضان همه در خانه هاي خود نماز بخوانند. در سنگاپور، مسلمانان پيش از رفتن به مجلس بايد سجاده هاي خود را داشته و از دست دادن با يکديگر خودداري کنند. جشن هاي نوروز (سال نوي ايراني) لغو شده است. کليساي مورمون همه مراسم عمومي خود در سراسر دنيا را لغو کرده است. در اسرائيل، عيد پاک يهودي به اندازه سال هاي پيش جشن گرفته نشد.
بين قرنطينه خانگي، ممنوعيت رفت و آمد بين شهرها، ايست هاي بازرسي جاده اي، مقررات منع رفت و آمد، پهپاد، بالگرد براي کنترل جابجايي ها، همه در خانه مانده اند. در رم، ايتاليايي که ويروس در آن کشتار کرده، همه مراسم عيد پاک، يکشنبه و جمعه مقدس و احياي شبانه آن لغو شده است. پاپ فرانسوا مراسم رسمي خود را دربرابر ميدان سن پي ير خالي از جمعيت برگزار کرده است. ازاين پس، واتيکان را – مانند مکه و کعبه – مي توان به صورت مجازي در اينترنت زيارت کرد.
اضطرار جوامع انساني را به رعايت مقررات حفاظت ازخود دربرابر ويروس واداشته است. در درازمدت، ترديدي نيست که جوامع در طول زمان ازنظر مالي و اقتصادي براين بلاي آسماني غلبه مي کنند. اما، شيوع ويروس احتمالا اثراتي در ميان جوامع مومنان به وجود خواهد آورد. آيين هاي کنار گذاشته شده، کفرگويي هاي انجام شده، کارهاي انجام شده برخلاف جزم ها و سنت هاي به استهزاء گرفته شده از جمله اين اثرات است. به مقامات روحاني ايراد گرفته خواهد شد که چرا به کارهاي احتياط آميز حکومت ها تن داده اند.