در کشور مالي، قدرت قضات اغلب خيال و تصوري بيش نيست به ويژه هنگامي که در مواجهه قدرت روحانيون قرار ميگيرد. وقتي روز ٣ مارس ٢٠٢٠ يک دادستان متبحر، آقاي محمود ديکو، يکي از شناخته شدهترين امامان و چهره اصلي وهابيت در مالي را احضار کرد تا در مورد اظهاراتي که چند روز پيشتر، در جريان يک گردهمآيي عمومي مطرح کرده بود، توضيح دهد؛ انگيزه و مقاصد دادستان در برابر بسيج طرفداران اين واعظ بياثر ماند.
در کمتر از دو ساعت، بعد از اين که خبر ارسال احضاريه در شبکههاي اجتماعي درز کرد، هزاران مرد و زن به سمت دادگاه قضايي منطقه V باماکو، هجوم آورده تا مانع حضور و جوابگويي رهبرشان به احضاريه دادستان بشوند. دولت از ترس اين که تظاهرات از کنترل خارج شود، سريعاً جبهه خود را مشخص کرد. آقاي تيهبيلهدرامه، وزير امورخارجه دقايقي بعد از اين ماجرا، شخصاً به منزل آقاي محمود ديکو رفت: «همان طور که به کانوسا ميروند.» (١) حال آن که، چند روز قبل از اين ماجرا، امام باري ديگر در مورد اهمال و بيتوجهي رژيم به افشاگري پرداخته و از مردم دعوت کرده بود تا سرنوشتشان را به دست گيرند و روز ٦ مارس به خيابانها بيايند- سخناني که توسط برخي «فتنهانگيز» قلمداد شده و موجب ارسال احضاريه دادگاه شده بود- ،آقاي وزير از طرف دولت، عذرخواهي کرده وبه او اطمينان داد که مسئله احضاريه منتفي است . به اين ترتيب امام توانست در مقابل ديدگان بهتزده قضات و دفترداران دادگاه خودي نشان داده و از جمعيت وفادارانش خواست در آرامش به خانههايشان بازگردند.
«خطر قريبالوقوعي از بيخ گوشمان گذشت»
دست آخر، برگزاري تظاهرات ٦ مارس، به درخواست چندين رهبر مذهبي و از آن جمله، شريف بخش نيورو و محمد بويه حيدرا(Mohamed ould cheikna Bouye Haidara) يکي از «رهبران و روحانيون » تاثير گذار و پرنفوذ کشور (٢)، لغو شد که موجبات تسلي خاطر حکومت را فراهم کرد. يکي از مشاوران رئيس جمهور ابراهيم ابوبکر کيتا، که به «IBK» شهرت دارد، اذعان داشت «ما در کاخ رياست جمهوري کولابا خطر قريبالوقوعي را احساس کرديم که از نزديک گوششمان گذشت». طي چند ساعت در روز ٣ مارس ناظران از اينکه موج خشم و عصبانيت از کنترل خارج شود بيمناک بودند؛ برخي حتي احتمال وقوع يک کودتا را متصور شدند. مشاور رئيس جمهور ميافزايد: «اگر تظاهرات روز ٦ مارس برگزار ميشد، نميدانستيم اوضاع به چه شکل و چگونه ممکن بود پيش برود .»
اين واقعه دو مطالب در مورد مالي را يادآور شد: قضات تنها بازيچههايي در دست قدرت هستند که از آنها مطابق ميلش استفاده مي کند؛ بيان تنها يک کلمه از جانب امام ديکو و پشتيباني يک يا دو تن از چهرههاي اصلي روحانيت کافي است تا رژيم به لرزه بيافتد.
در حقيقت، تا به حال محمودديکو اين مسئله را به نمايش گذاشته. روز ٥ آوريل ٢٠١٩، امام ديکو و شريف بخش نيورها تظاهرات بزرگي را ترتيب دادند که به طور رسمي براي افشاء و برملا کردن قتل عامي که در مرکز کشور واقع شده و مصونيتي که عاملان اين کشتار از آن بهرهمند شده بودند ( و هنوز ميشوند) بود. چندين هزار ماليايي به آنها ملحق شدند. امّا در پشت دعوتهاي عمومي، هدف دو روحاني، سرنگون کردن نخستوزير Soumeylou Boubeye Maiga بود . آنها در اين کار موفق شدند : چند روز بعد نخست وزير پس از گذراندن ١٦ ماه در اين سمت، استعفاي خود را تقديم رئيس جمهور کرد.
اعتراض به قانون خانواده
قدرت ديکو عمدتاً به واسطه قابليتش در راهاندازي ارتشي از وفادارنش در کوتاهترين زمان ميباشد که موضوع تازهاي هم نيست. سالهاست که اين آدم شصت هفتاد ساله نقش اساسي در کشور مالي ايفا ميکند. در سال ٢٠٠٩، مدت دو سال رياست شوراي عالي اسلامي مالي (H C I M) را به عهده داشت، ساختار بسيار مهمي که مسئول برقراري واسطه بين انجمنهاي مذهبي، مساجد و مقامات سياسي بود . هنگامي که پيش از اين با - شريف بخش نيورو- رهبري اعتراض برعليه قانون جديد «ترقي خواه» خانواده را دردست گرفتند . اين قانون بعد از سه روز مباحثه عمومي توسط نمايندگان به تصويب رسيد که در زمينه دفاع از حق کودکان و زنان، انقلابي معرفي شده بود. ولي بخشي از روحانيون آن را مغاير با ارزشهاي جامعه تشخيص دادند. ديکو، راهپيمايي اعتراضي ترتيب داد. روز ٢٢ اوت، پنجاه هزار نفر را در استاديوم ٢٦ مارس، با ماکو، جمع کرد. رئيس جمهور آقاي آمادو توماني توره مجبور به عقبنشيني شد و تغييراتي در قانون جديد ايجاد شد که تمام ذات و جوهرش را از دست داد.
اين بسيج، در ورود پرهياهو ديکو به صحنه سياست ملي تأثيرگذار بود و هنوز هم ادامه دارد. در سال ٢٠١١، درحالي که قرار بود انتخابات رياست جمهوري سال آينده برگزار شود (٣) ديکو، دبيرکل (H C I M) را در راس کميسيون انتخابات ملي مستقل، گذاشت و او را به تشکيلاتي که مسئوليت برگزاري انتخابات را داشت، تحميل کرد. در سال ٢٠١٢، هنگامي که شمال کشور تحت اشغال گروههاي جهادگرا قرار گرفته بود. ديکو تماسها را با اياد آغ غالي، يکي از رهبران اصلي جهادگرايان ، حفظ کرد. براي سازماندهي کاروانهاي بشردوستانه و همچنين سعي دريافتن راهحل مسالمتآميز براي خروج از درگيريهاي و منازعات، او هرگز درصدد پنهان کردن اين مسئله برنيامد: براي او اين امري ممکن و حتي مطلوب است که با جهادگرايان بحث و گفتگو کند.
در همان سال، او موفق شد که وزارتخانه ي امور مذهبي در دولت موقت برخواسته از کودتاي فرمانده آمادوهايا سانوگو ايجاد شود. سال بعد، در سال ٢٠١٣، پشتيباني او از کانديداتوري ابراهيم ابوبکر کيتا تعيين کننده و قاطع بود : کيتا، توانست در دوره دوم انتخابات در مقابل سومائيلا سيسه، پيروز ميدان شود. اگر ديکو هيچوقت به طور علني موضعي به نفع آقاي ابراهيم ابوبکر کيتا (I B K) نگرفته: ولي براي نزديکانش، بسياري از امامان و انجمنهاي مرتبط به H C I M اين امکان را فراهم کرده تا به جاي او اين کار را انجام دهند. اواخرسال ٢٠١٨ او مجدداً گروههايش را بسيج کرد. اين بار عليه طرح توزيع يک جزوه تحصيلي در مورد آموزش جنسي که در آن به خصوص به موضوع همجنسگرايي پرداخته شده بود. او توانست بار ديگر خواستهاش را به کرسي بنشاند و اين جزوه هرگز پخش نشد.
«رهبر نظامي تيزبين و سخنوري ماهر»
يک نماينده اکثريت آهي کشيده و ميگويد: «ديکو فرد مهمي است که به حساب ميآيد. بايد با او راه آمد.» از نقطه نظر معنوي، خيلي پربار نيست در مقايسه با شريف بخش نيورو يا شريف عثمان مدني حيدرا، واعظ مشهوري که جنبشي که در سال ١٩٩٣ پايه ريزي کرده به نام انصار دين- که هيچ مناسبتي با گروه جهادي مسلح انصار دين که توسط اياد آغغالي در سال ٢٠١١ تأسيس شده، ندارد- واعظ شريف عثمان مدني حيدرا ميليونها طرفدار در قاره افريقا دارد. او اصلاحطلبي وفادار به مذهب مالکي است که در تقابل با وهابيت ميباشد و «بهترين دشمن» ديکو به شمار ميآيد. ولي همانطور که يکي از نزديکانش عنوان ميکند، او «رهبر نظامي تيزبين و سخنوري ماهر است». در واقع در هر دو عرصهي: مذهبي و سياسي نقشآفريني ميکند.
ديکو در سال ٢٠١٩ رياست H C I M را ترک کرد. اين سازمان به او کمک کرد تا خود را به مجموع مالياييها بشناساند و از امکان رسانهاي گستردهاي برخوردار شد و نيز فضا و حسي روحاني به او داد. فوراً بعد از آن، او جنبش خودش را ايجاد کرد، هماهنگي جنبشها، انجمنها و هواداران محمود ديکو (CM A S) که نوعي هويت دوگانه داشت، سازماني برخواسته از جامعه مدني و يک حزب سياسي. از آن زمان ديگر او «کانديد هيچ چيزي نيست»- دست کم اين چيزي است که تکرار ميکند و مشاورنيش با فرياد و سروصدا عنوان ميکنند- ولي دست از هجوم بردن به مسئولين سياسي برنداشته، فساد آنها را افشا کرده و دعوت به تغيير و نو شدن اعمال و رفتارها ميکند. او در سال ٢٠١٨ به ما توضيح داد که: «مشکل کشور مالي روش رهبري و اعمال قدرت است» از زمان ظهور و پيدايش دمکراسي، نخبگان هرگز نتوانستند در حد اين مسئوليت ظاهر شده و به آن گردن نهند. يک بحران اعتماد بين آنها و بقيه مردم وجود دارد.»
«رفع مصادره» از دمکراسي
اين برآورد بدون مصالحه مورد قبول و تأييد خيلي از مالياييهايي است که از فساد رهبرانشان عاصي شده و به ستوه آمدهاند. محمد سالياتوره رئيس سابق شوراي ملي جوانان مالي چنين توضيح ميدهد که: «جوانان ديگر به احزاب سياسي که خيلي دلسردشان کرده اند، باور ندارند. براي آنها محمودديکو تجسم يک نمونه مثال زدني است». آقاي سالياتوره که در سال ٢٠١٩ به ديکو پيوسته و از محافظين و افراد نزديکش به شمار ميرود آن ها همگي جواناني هستند که صادقانه به امام باور دارند... يا اينکه او را چون راه و روش خوبي براي دستيابي به قدرت تلقي ميکنند. به نظر او، ديکو «خوانشي درست از اوضاع دارد. او فکر ميکند که انقلاب سال ١٩٩١ که به دمکراسي انجاميد، توسط تعدادي از افراد مصادره شده . او ميخواهد مصادره انقلاب را برچيده و لغو کند.»
آيا او تا آنجا پيش خواهد رفت که براي انتخابات رياست جمهوري سال ٢٠٢٣ خود را کانديد کند ؟ اطرافيانش تأييد ميکنند که اين کار را نخواهد کرد. خود او اطمينان ميدهد که هيچ «بلندپروازي سياسي» ندارد. تعدادي از ناظرين فکر ميکنند که در صورت کانديداتوري، ديکو شانس پيروزي دارد. يکي از وزراي سابق عقيده دارد: « طبقه سياسي کنوني قابل اعتماد نيست و خبري هم از آمدن نسلي نو در اين عرصه نيست. در حال حاضر ديکو حزب قدرتمندي ندارد ولي حزب اسلامي را دارد. مساجد کشور مالي از کارآمدترين رسانهها هستند».
حرکت خشن او که در سال ٢٠١٩ باعث برکنار شدن سليمان بوبي مايگا شد، قدرت زيانآورش را آشکار کرد . آنطور که يکي از نزديکان رئيس جمهور توضيح ميدهد: «شريف بخش نيورو و ديکو هر دو خواهان برکنار شدن مايگا بودند اما هر يک با دلايلي مختلف» محمود ديکو او را به خاطر اينکه مذاکرات با جهادگراها را قطع کرد، نبخشيده بود. بعد از انتصابش در آوريل سال ٢٠١٧، صاحب منصب پيش از بوبي مايگا در مقام نخستوزيري، عبدالله ادريس مايگا، مأموريت گشودن کانال بحث و تبادل نطر با حمدون کوفا Hamadoun Koufa، رهبر جبهه ماسينا katiba Macina و اياد آغ غالي ، رهبر گروه پشتيباني از اسلام و مسلمانان ( G S I Mيا J N I M) را به او سپرده بود. حال آنکه، به محض رسيدن به نخستوزيري، بوبي مايکا، همه چيز را متوقف کرد. بعد از استعفايش، کانالهاي بحث و تبادل نظر مجدداً توسط جانشينش، بوبوسيسه، بازگشايي شدند. اگر ديکو ديگر در مرکز اين روند قرار ندارد، به نظر ميرسد در آينده نقشي ايفاد خواهد کرد.در اطلاعيهاي که روز ٨ مارس منتشر شد J N I M تأييد کرد که درخواست آتشبس که روز٢٩ فوريه توسط ديکو اعلام شد را مي پذيرد، اين موضوع در جلسهي معروفي که طي آن دعوت به تظاهرات روز ٦ مارس را اعلام کرده بود، مطرح شد ، همين امر باعث احضارش به دادگاه شده بود، او در همان جا شروطش که از آن جمله خروج نيروهاي مسلح خارجي بود را عنوان کرده بود.
گرايش وهابي
ديکو خودش را به خوبي در قالب يک «سازنده صلح» تصور ميکند. ولي آخرين ابتکار عملش موضوعي براي حرف و حديثها به دست آنهايي که در صدد بدگويي و بياعتبار کردنش هستند، داد: او فردي است که مورد اختلاف است، عدهاي او را تحسين ميکنند يا از او متنفرند. از سالها پيش، پيروان جمهوري لائيک غيرمذهبي، از «رياکاري و دورويي» او پرده برداشتهاند. ديکو مشکوک به داشتن برنامه اي مخفي است ، خواهان تحميل احکام شريعت بوده و روياي تبديل کردن کشور مالي، به يک جمهوري اسلامي را در سر ميپروراند. پيروان جمهوري لائيک به ديکو به چشم اسب تروآ، تسنن اصلاح شده، مينگرند. خود او اگر در اين زمينه استاد شده ، به ابهامات دامن زده و آنها را ميپروراند او هيچ وقت فکر پياده کردن و استقرار شريعت را رد نکرده و مرتباً اظهار داشته که موافق يک جمهوري اسلامي است. او در سال ٢٠١٠ گفته بود: «من مسلمانم، نميتوانم مخالف استقرار يک جمهوري اسلامي باشم. ولي در اين کشور لائيک، خيلي خوب و راحت ،هستم.»
او که در يک خانواده بزرگ مارابو، تومبوکتو زاده شده، به مسجد وهابي در باماکو رفت و آمد داشته، سپس تحصيلاتش را در موريتاني و عربستان سعودي دنبال کرده. به نقل از پژوهشگر فرانسوي، آقاي ژان لويي تري او، ديکو يک متخصص تمام عيار فرهنگ عرب ميباشد که سطح بالاتر از معمول روحانيون محلي را داراست. او نمايندهي «گرايش وهابي اسلامي در مالي است که تمايل به انتشار زبان و گسترش مدارس عربي، جدايي اکيد جنسيتي، محکوميت صوفيسم، گردهمآيي مومنان و رهبران آن را دارد. يک محقق ديگر فرانسوي آقاي ژان لو امسل در سال ٢٠١٧ در هفته نامه لوپوئن توضيح داده: «ديکو طرفدار وهابيت محلي است که متفاوت با وهابيتي است که در عربستان سعودي به آن عمل ميکنند: «محمود ديکو يک quietiste (طرفدار فلسفه عرفاني مولينوس)- مذهبي موسوم به آرام است.- که جهاد را نميپذيرد و اعمال مقررات خشن شريعت مثل بريدن دست دزدان را مردود مي شمرد.
در صورتي که بنيادگرايان وهابي هر چه قبل از اسلام بوده را نفي ميکنند ديکو تأييد ميکند که آن چيزي که باعث انسجام کل جامعه شده، اسلام و رسوم پيش از اسلام بوده و در نتيجه بر اهميت اين رسوم که « ضامن نظم در جامعه هستند» تأکيد دارد.
استقرار تسنن اصلاحطلب در اين کشور همچون در کل تقسيمات منطقهاي از اواسط قرن بيستم، و از طريق تجار و بازرگانان قومdioulas که بين غرب افريقا و خليج رفت و آمد داشتند آغاز شد و با بازگشت اولين دانش آموختگان دانشگاه ال الزهار مصر شکل گرفت. سپس فعاليت جنبش طي سالهاي ١٩٧٠ و ١٩٨٠ شدت گرفت، هنگامي که عربستان سعودي تحت نام و پوشش کمک بشردوستانه، مخارج استقرار سازمانهاي غيردولتي، مراکز سلامت و مدارس را تأمين ميکرد و به تبليغ وهابيت ميپرداخت. دمکراتيزه شدن کشور در سالهاي ١٩٩٠ تنها به اين پديده سرعت بخشيد.
ظهور يک «تفکر و نظراسلامي»
آقاي ژيل هولدر، پژوهشگر در مرکز ملي تحقيقات علمي (C N R S) و متخصص اسلام در کشورمالي، طي بيش از بيست سال به ظهور و تجلي يک «تفکر اسلامي» پي برده که پيامد «اسلامي کردن تودهها» است که با تکثير و افزايش انجمنها و راديوهاي فرقهاي ممکن شده و با دادههاي عددي قابل توضيح است: درباماکو، سال ١٩٨٨، ٢٠٠ مسجد وجود داشت و امروز بيش از هزار مسجد وجود دارد.
آقاي هولدر مينويسد: « در حالي که مقابل ضعف دمکراسي رژيم مالي که برپايهي نظام سياسي چند حزبي ظاهري و نمادين بنا شده، اسلام سعي در تبديل شدن به يک ماخذ و روش ايدئولوژيک است که ميتواند به عنوان يک اپوزسيون واقعي در نظر گرفته شود.»
خود آقاي هولدر از «حزب اسلام» صحبت ميکند که محمود ديکو، پيامآور آن شده است.
١) اصطلاح «رفتن به کانوسا» براي اولين بار توسط بيسمارک مورد استفاده قرار گرفت، اشاره به زانو زدن در برابر دشمن است. اين اصطلاح ارجاع به رويداد تاريخي «توبهي کانوسا» است که امپراطور روم ژرمانيک هانري چهارم در سال ١٠٧٧، در برابر پاپ گرهگوار هفتم زانو ميزند تا پاپ از مجازات رانده شدنش از کليساي کاتوليک، صرفنظر کند.
٢) از نسب شيخ Hamallah، بنيانگذار شاخه Hamalliste از مجمع روحانيون طريقت tidjane که بعنوان چهرهي مذهبي «تاريخي» کشور به شمار ميآيد، شريف بخش Nioro از وجهه سمبوليک بسيار زيادي در مالي برخوردار است.
٣) بالاخره بعد از کودتاي سربازان در ماه مارس ٢٠١٢، انتخابات يک سال به عقب افتاد.
