استفاده جمهوری اسلامی ایران ، از خاطره بمباران هیروشیما که ۷۵ سال از آن می گذرد ، چون سلاحی سیاسی علیه ایالات متحده ، کشوری که از نظر ایران از سال ۱۹۵۳ دست از مداخله در امور داخلی اش برنداشته است ، در رسانه‌های ایرانی به کرات عنوان می شود. در سال ۲۰۱۹ ، درجریان دیدار نخست وزیر ژاپن، آقای شینزو آبه ، از تهران روزنامه ایرانی فرهیختگان عکس قارچی که از انفجار بمب اتم ایجاد شده را در صفحه اولش منتشر کرد که یاد آوری و اشاره‌ای به بمباران هسته‌ای هیروشیما و ناکازاکی در اواخر جنگ جهانی دوم توسط آمریکا بود، این روزنامه به زبان انگلیسی و فارسی سوالی را طرح کرده بود، تحت عنوان : « آقای آبه چطور به یک جنایتکار جنگی اعتماد می کنید؟ »
فیلم های ایرانی که در شهر هیروشیما به نمایش گذاشته شدند
یاد و خاطره فاجعه هیروشیما از سال ۱۹۷۹، برای حفظ روابط دوجانبه میان توکیو و تهران ، اکثرا مورد استفاده قرار گرفته شده ، رئیس جمهور آقای روحانی در سال ۲۰۱۳ اظهار داشت که دو کشور ایران و ژاپن از سلاح‌های کشتار جمعی صدمه دیده و رنج کشیده اند . دو کشور بر تجربیات مشترکشان به عنوان قربانیان این سلاح‌ها تاکید و اصرار دارند . در ژاپن آخرین بازماندگان فاجعه هیروشیما و ناکازاکی تا به امروز، در مورد عواقب و پیامدهای استفاده از بمب های هسته ای برسلامت ، شهادت می دهند . در ایران ۵۰ هزار نفر در جریان جنگ ایران- عراق ( ۱۹۸۸ - 1۹۸۰) قربانی استفاده از سلاح های شیمیایی توسط عراق شدند . هر سال تابستان، شرکت ایران در فستیوال فیلم Love & Peace هیروشیما، مشارکت فرهنگی با ژاپن را تحکیم می بخشد . در این فستیوال فیلم‌های ایرانی که رنج و درد قربانیان جنگ شیمیایی را به تصویر می کشند به نمایش گذاشته می شوند . به همین ترتیب فیلمسازان ژاپنی نیز در فستیوال بین المللی فیلم فجر، فیلم هایی در مورد هیروشیما را به نمایش می‌گذارند.
علیرغم این رابطه که به واسطه رنج های شدید انسانی شکل گرفته ، توکیو و تهران تقریباً موفق نشده اند در مورد مسئله هسته‌ای به دیدگاه مشترکی دست یابند . هنگامی که ایالات متحده از سلاح اتمی علیه ژاپن استفاده کرد ، ایران تحت اشغال متفقین بود . علاوه بر نظامیان و کارگزاران آمریکایی که در ایران مستقر بودند، قوای شوروی و بریتانیا سرزمین های شمال و جنوب کشور را اشغال کرده بودند . قوای متفقین از شکل گرفتن پیوند ایرانی - ژاپنی بیم داشتند . این امر توضیح می دهد چرا ایران روابط دیپلماتیک خود را با ژاپن در آوریل سال ۱۹۴۳ بعد از عقد معاهده سه جانبه با قوای متفقین که قول پشتیبانی از تمامیت ایران را می دادند، قطع کرد .
تنها در سال ۱۹۵۱ بود که ایران به طور رسمی به اعلام جنگش علیه ژاپن خاتمه داد ، هنگامی که این کشور با امضای پیمان سانفرانسیسکو دوباره روابط صلح جویانه با قدرت های متفقین را برقرار کرد . بعد، در سال ۱۹۵۳ روابط دیپلماتیک دو جانبه از سر گرفته شد و سفارت ژاپن در تهران بازگشایی شد . این دوران همزمان با عزم ایران برای دستیابی به تکنولوژی هسته‌ای و کنترل آن در چارچوب برنامه آمریکایی اتم برای صلح بود، که به ساخت اولین رآکتور هسته‌ای در پاکستان و اسرائیل ، منتهی شد .
دوستی شخصی میان شاه و امپراطور
با این حال، جستجوی حاکمیت و اقتدار هسته‌ای توسط ایران در جریان این دوران مانعی در روابط دو جانبه اش با ژاپن ایجاد نکرد . طی سال های ۱۹۷۰ ایران برنامه انرژی هسته‌ای خود را به راه انداخت , این زمان مقارن با سرمایه گذاری های ژاپن در ایران به ویژه در بخش انرژی بود . این ارتباط و نزدیکی بر پایه دوستی نزدیک میان محمدرضا پهلوی، شاه ایران و امپراتور هیروئیتو شکل گرفته بود . درسال ۱۹۷۹ انقلاب اسلامی برنامه هسته‌ای را متوقف کرد اما در اواسط سال‌های ۱۹۸۰ از سرگرفت . در سال ۲۰۰۲ هنگامی که وجود تاسیسات هسته‌ای ایران آشکار و به اطلاع عموم رسید ، حساسیت ژاپن که بر پایه خاطرات هیروشیما استوار شده بود ، با این عمل تهران، برانگیخته و جریحه دار شد.
در جریان سال های بعد ، ایدئولوژی ضد آمریکایی که توسط آیت الله خمینی بنیان گذار جمهوری اسلامی، تبلیغ می شد موانعی در مسیر نزدیکی میان توکیو و تهران ، در رابطه با مسئله گسترش جنگ افزارهای هسته‌ای ایجاد می کرد . بدون شک ایستایی در راه تعمیق روابط فیمابین نتیجه ی ارتباطات تنگاتنگ امنیتی بود که توکیو و واشنگتن را به هم پیوند می داد . علیرغم این محدودیت در ایجاد مشارکتی مستحکم بین ژاپن و ایران ، خاطره هیروشیما کماکان بر کنش های متقابل سیاسی میان تهران و توکیو تاثیر گذار بود .
« ژاپن خاورمیانه »
برای ایران «مدل ژاپنی» ، که آمیخته‌ای از رشد اقتصادی و ویژگی فرهنگی است، علی رغم ناکامی هایی که در جریان جنگ جهانی دوم متحمل شد ، از جذابیت مسحور کننده ای برخورداراست که پیش از انقلاب هم وجود داشت . رهبران ایران پادشاهی و بعد از آن ، اسلامی همیشه روند توسعه و رشد ژاپن و ایران و تعلق به یک تمدن غیر از جهان غرب را مورد مقایسه قرار می دادند.
امروز ، ارجاع به مدل ژاپنی، فراتر از اختلافات و دودستگی میان جناح‌های مختلف جمهوری اسلامی ، مطرح می شود . پیشتر ، در زمان شاه نیز ، در این مورد اجماع ملی وجود داشت که هدف آن تبدیل ایران به «ژاپن خاورمیانه » بود. علی شریعتی روشنفکری که با شعار مبارزه بر علیه امپریالیسم ،الهام بخش انقلاب بود ، از تاریخ امپریالیسم ژاپن بی اطلاع بود و ژاپن را به عنوان مثال موفقی از تجدد بدون غرب‌گرایی می دید.
علیرغم این قضاوتهای مطلوب و مساعد ، پیوندهای سیاسی و مشارکت در حوزه انرژی، روابط ژاپن و ایران از سال های ۲۰۱۰ به واسطه وابستگی نظامی و امنیتی توکیو به واشنگتن متوقف شد . شکست میانجیگری نخست وزیر ژاپن آقای شینزو آبه در ژوئن سال ۲۰۱۹ برای پایان دادن به تنش های میان ایران و آمریکا، باری دیگر یادآور شد که سیاست جمهوری اسلامی در رویارویی با ایالات متحده ، حتی با وجود دورنمای مشارکتی گسترده و عمیق میان ایران و ژاپن ، قابل مذاکره نیست .
این امر هم چنین توضیح داد که از زمان انقلاب، ظرفیت مشارکت دوجانبه علی رغم خاطرات مشترک در رابطه با قربانیان استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی تعمیق نیافته است. برای رهبر معظم ایران، آیت الله خامنه ای بمباران‌های هیروشیما و ناگازاکی نشانگر این امر است که ایالات متحده قدرتی شیطانی و یک« جنایتکار هسته‌ای است». این گونه اظهار نظر و افشاگری از طرف نخبگان سیاسی ژاپن با برخوردی منفی روبرو شد که تحت تأثیر فرهنگ بودایی در مورد بخشش هستند، برخلاف ایران که دغدغه پیگیری موارد دعوا و اختلاف با ایالات متحده را دارد .
حتی بعد از ملاقات آقای محمد خاتمی رئیس جمهور اصلاح طلب از ژاپن در سال ۲۰۰۰ که اولین دیدار یک مقام عالی رتبه ایرانی از سال ۱۹۵۸ به شمار می رفت ، دور نمای بهبود روابط با ایران شکل نگرفت . در دوران آقای خاتمی بود که برنامه هسته‌ای ایران به منشاء یک بحران بین المللی تبدیل شد . در آن زمان ژاپن متحد کلیدی ایالات متحده و اروپا در جریان تلاش مشترکشان برای محدود کردن بلندپروازی های برنامه هسته‌ای ایران به حساب می آمد . ایران برای منحرف کردن انتقاد ها در مورد فعالیت های هسته ای خود به برپایی بزرگداشت خاطره هیروشیما ادامه می داد. با الهام از موزه یادبود صلح هیروشیما ، ایران در سال ۲۰۱۱ موزه ی صلح را افتتاح کرد تا خاطره قربانیان سلاح‌های کشتار جمعی را زنده نگه دارد.
چهل سال مقابله و رویارویی
در شرایط کنونی، تنش ها میان ایران و ایالات متحده و متحدینش بیش از ۴۰ سال است که ادامه دارد و همواره افزایش یافته، به ویژه از هنگام خروج واشنگتن از قرارداد هسته‌ای در سال ۲۰۱۸ ، خطر تشدید تنش نظامی وجود دارد. آیت الله خامنه ای بارها در اظهارات عمومی اعلام کرده که قرارداد هسته‌ای که سال ۲۰۱۵ منعقد شد به منافع ایران لطمه می زند . در عین حال در فتوایی استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را منع کرده . علاوه بر این افکار عمومی ایران به نظر با دورنمای یک جنگ هسته ای مخالف هستند .
با این حال در برابر اولویتی که نخبگان سیاسی برای رسیدن به « حاکمیت هسته‌ای » قائل هستند ترجیح افکار عمومی نقش تعیین کننده ای ایفا نمی کند. به نظر می رسد ایران خاطره هیروشیما را نه برای دنبال کردن راه ژاپن به سمت خلع سلاح و نه برای بهبود روابطش با ایالات متحده حفظ کرده باشد .
جمهوری اسلامی تاکید دارد که اراده ایالات متحده نه تنها در اختیار داشتن سلاح های هسته ای است بلکه خواهان استفاده از آن در رقابتی است که آنها را رویاروی هم قرار داده است . این امر، علت نزدیک شدن رهبران جمهوری اسلامی به قدرت هایی که با بلندپروازی های امریکا مخالف هستند مانند کره شمالی، روسیه یا چین را توضیح می دهد . این استراتژی بین المللی همزمان امکان پیگیری و توسعه برنامه هسته ایش را فراهم می سازد.
در سال ۱۹۸۳، در جریان اولین جنگ خلیج فارس، وزیر امور خارجه ژاپن آقای شینتارو آبه ، برای مذاکره در مورد عقد قراردادی که کشتیرانی آزاد در خلیج‌فارس را تضمین کند، در ایران ، با آیت الله خامنه ای دیدار کرد. ایران از این ایده استقبال کرد ، ولی این مطلب برای متقاعد کردن عراق برای خاتمه دادن به جنگ کافی نبود . نخست وزیر فعلی ژاپن آقای شینزو آبه، که در آن زمان مرد جوانی بود ، در آن سفر پدرش را همراهی می‌کرد. در جریان اولین اقامت در ایران ، متوجه سختی پرهیز از برخورد نظامی شد . در جریان سفر دومش به تهران درسال۲۰۱۹ آقای آبه دریافت در صورتی که دیگر طرفین از قبول تعهداتشان سرباز بزنند ایران از توافق هسته ای خارج خواهد شد. ایران فعالیت های هسته‌ای خود را از سر گرفته و به وضوح نشان داد که یاد و خاطره هیروشیما و قربانیان آن، برای پایان دادن به اراده جمهوری اسلامی در جهت دستیابی به حاکمیت تام در تعیین سیاست هسته ای اش، کافی نیست .