یاد آر، ز شمع مرده یاد آر
در ایران، این شعر را همه می شناسند. هر چند بسیاری از مردم از نام شاعر و شرایطی که به مناسبت آن، این شعر سروده شده است آگاهی ندارند، این کلمات با وجود این به طرز ظریفی با خاطره جمعی ایرانیان عجین شده است. نقل قول ها و ارجاعات شاعرانه، بخشی از پندار و تخیل ایرانی ها را تشکیل می دهند. شعر یکی از عناصر ضروری برای بار آوردن و انتقال تجربیات فردی و به ویژه جمعی به شمار می رود.
هر دوره با شعر زمانه ی خود تمیز داده می شود، و هر تحول تاریخی همواره در شعر به ثبت رسیده است. به عبارت دیگر، قدرت تخیل شاعران ایرانی، تحت تآثیر رخداد های سیاسی، اکثر اوقات به بیان و بازتاب خاطرات دشوار یاری رسانده است. از این دیدگاه، تصاویر شاعرانه، نقش مهمی در پندار و تخیل جمعی ایرانی ایفا می کنند، و یکی از ارکان آن اثر حماسی فردوسی، شاهنامه است که در قرن دهم میلادی سروده شده است.
استعاره ی خون
یکی از شخصیت های نمادین این اثر حماسی، سیاوش نام دارد، و « خون سیاوش» در بیان استعاره به مفهوم خون ریخته شده در اثر بی عدالتی است. شخصیت سیاوش و استعاره ی خون او در اشعار متعددی آمده است، از جمله در ترانه ای که ادر اوایل قرن بیستم توسط یکی از پیشگامان ترانه های متعهد، عارف قزوینی، شاعر و آهنگ ساز ایرانی با نام مستعار« شاعر ملی»، سروده شده است. این ترانه با عنوان « از خون جوانان وطن لاله دمیده»، در جریان انقلاب مشروطیت ، که به تآسیس پارلمان و تصویب قانون اساسی جدید، در سال ۱۹۰۶ منتهی شد، سروده شده است.
این جنبش بخشی از حرکتی است که طی آن روشنفکران هوادار مدرنیته، مقالاتی را منتشر می کردند، و در آنها قدرت شاه مورد سؤال قرار می گرفت، و آزادی و عدالت را در کانون بحث های پر تنش پارلمان قرار می داد. این جنبش و همچنین روشنفکران و روزنامه نگارانی که آن را نمایندگی می کردند، به مذاق پادشاهان قاجار و همچنین روحانیونی که رژیم پارلمانی را محکوم می کردند، خوش نمی آمد. در نتیجه بسیاری از انقلابیون تحت تعقیب و آزار واذیت قرار گرفتند، از جمله یکی از برجسته ترین سردبیران آن زمان، میرزا جهانگیر خان،(۱۸۷۵-۱۹۰۸) بنیان گذار و سردبیر روزنامه صور اسرافیل و یکی از چهره های انقلاب مشروطیت، دستگیر و در سال ۱۹۰۸ اعدام شد. شاه سرکوب شدیدی را روا داشت و روزنامه نگاران و نویسندگاان زیادی را تبعید کرد، از جمله علی اکبر دهخدا ( ۱۸۷۹-۱۹۵۹)، بنیان گذار و مؤلف فرهنگ لغات فارسی در ۱۶ جلد، که اولین جلد آن در سال ۱۹۳۹ به چاپ رسید.
چند ماه بعد، دهخدا در تبعید در سوئیس، شعر بلندی با عنوان « یاد آر ز شمع مرده، یاد آر» را منتشر کرد. این شعر پنج بندی (هربند شامل ۹ مصراع م) با یک یادداشت آغاز می شود، که در آن شاعر سروده ی خود را به دوست روزنامه نگار اعدام شده اش تقدیم می کند.
اگر در ترانه ی « از خون جوانان وطن لاله دمیده »، عارف قزوینی، از اسطوره ی خون سیاوش برای یاد آوری جوانان انقلابی کشته شده، و ادامه ی مبارزه ی آنها که با رویش نمادین لاله ها تحقق می یابد، استفاده می کند، دهخدا بر اهمیت « یاد کردن» از کسانی که جان خود را فدای آزادی کرده اند، تآکید دارد.
از یک کودتا به کودتایی دیگر، از انقلابی به انقلابی دیگر، مثل سال ۱۹۵۴، که کشور به دنبال یک کودتا و دگرگونی سیاسی با موجی از اعدام اعضای حزب کمونیست ایران ( حزب توده) مواجه است و شعر بیانگر احساسات مردمی می شود. کودتای ۱۹۵۳ ، که به عنوان « عملیات آژاکس» معروف است، قدرت شاه را تقویت کرد و به برکناری محمد مصدق، نخست وزیر ملی گرایی که میادین نفتی ایران را ملی کرده بود، انجامید. کودتایی که با دخالت ایالات متحده و انگلستان صورت گرفت. این کودتا به طور عمیقی روی تخیل خلاقانه ی شاعران تآثیر گذاشت. نیما، اخوان ثالث، ابتهاج ( سایه)، رحمانی، شاملو از جمله شاعرانی هستند، که در این دوران از احساس شکست، نا امیدی و سرخوردگی سخن می گویند. عمده ترین آثار شعر معاصر ایران، که سرایندگان آنها سالها حبس را به خاطر آثارشان تحمل کرده اند، همچنان از آثار مورد درخواست در یک کتاب فروشی به شمار می روند.
در آن دوران، احمد شاملو، یکی از بزرگ ترین شاعران قرن بیستم، و مخالف رژیم شاه، شماری از اشعار سیاسی را سروده است. یکی از آنها « عشق عمومی» است، که پس از اعدام گروهی از اعضای حزب توده، در سال ۱۹۵۴( ۱۳۳۳) سروده شده است :
برای خاطر زنده گان
و در گورستانٍ تاریک با تو خوانده ام. _زیبا ترین سرودها را
زیرا که مرده گان این سال عاشق ترین زنده گان بوده اند
اشعار شاملو، انتهاج ، و دیگر شاعران متعهد معروفند، و در شور و شوق اوایل انقلاب ۱۹۷۹ ( ۱۳۵۷) خوانده شده اند. ترانه ی معروف « از خون جوانان وطن لاله دمیده»، اثر عارف قزوینی بارها توسط خوانندگان بسیاری اجرا و ضبط شده است، و یکی از ترانه های فراموش نشدنی روزهای بعد از انقلاب ۱۹۷۹ به شمار می رود.
نسل جدیدی که گذارشان به زندان افتاد
این روزها علی اسداللهی، مونا برزویی، عاطفه چهارمحالیان، از جمله شاعران نسل جدید با دیدگاه سیاسی هستند، که به دلیل سرودن یا خواندن اشعارشان زندانی شده اند. جنبشی که در پی کشته شدن مهسا امینی ، در ماه سپتامبر ۲۰۲۲به وقوع پیوست، سر آغاز انقلاب « زن، زندگی، آزادی» شد، که یکی از خصوصیات آن وجه فرهنگی آن است.
شعر همواره همچون تکیه گاهی برای ابراز قدرشناسی از مبارزات دراز مدت، در راه آزادی حضور داشته است. شاهنامه اثر بی همتایی است که همه ایرانی ها آن را می شناسند، و در طول قرن ها هرگز از مطالعه، روایت کردن، اموزش دادن و به آواز خواندن آن غافل نشده اند. البته تعداد کسانی که این کتاب را به طور کامل خوانده اند، بسیار کم است، اما همه ایرانی ها دست کم برخی از شخصیت های اصلی و بعضی از داستان های این اثرحماسی را که در بیش از پنجاه هزار بیت شعر روایت شده است، می شناسند.
یکی از این داستانها، داستان ضحاک مار دوش است. ضحاک یکی از نمادهای اسطوره ای ایرانی است که به شخصیت برجسته ای در حماسه ی فردوسی تبدیل شده است. ضحاک پادشاه، تحت تآثیر و افسون اهریمن قرار گرفته است. اهریمن بر شانه های ضحاک بوسه می زند، و بلافاصله دو مار از محل بوسه ی اهریمن بیرون می آیند. وحشت و اضطراب پادشاه را فرا می گیرد، و تنها راه چاره برای رام کردن مارها، تغذیه ی آنها با مغز انسان است. هر روز تعدادی از جوانان دستگیر و سپس کشته می شوند، تا مارها از مغز این جوانان تغذیه شوند. تا روزی که کاوه آهنگر، که پسرانش توسط پادشاه ظالم کشته شده اند، بر علیه ضحاک قیام می کند و حمایت مردم را به دست می آورد.
اسطوره ضحاک همواره بخشی از تصورات جمعی ایرانیان بوده است. اما در سال های اخیر نماد او بیشتر برای اشاره به ( آیت اله) خامنه ای، ولی فقیه به کار گرفته شده است. در این ارتباط، در سال ۲۰۰۹، تلویزیون ایران در پخش مراسم تآیید انتخاب مجدد رئیس جمهور سابق، تصاویری را نشان داد که طی آن رئیس جمهور، احمدی نژاد شانه ی رهبر را می بوسید. خامنه ای با مارهایی بر دوش،- به نشانه ی کنایه ای بر اسطوره ی ضحاک - در قالب تصاویر دستکاری شده و فتو مونتاژ، در شبکه های مجازی، انتشار یافت.
از زمان قتل مهسا امینی، اشعاری با اشاره هایی به ضحاک، همراه با عکس هایی از قیام زنان، در شبکه های اجتماعی منتشر شده است. برای نمونه، شعری از فریدون مشیری ( ۱۹۲۶-۲۰۰۰)، به سرعت به شعار جنبش « زن، زندگی، آزادی» تبدیل می شود.
من ز مردان نا امیدم _کاوه ی آینده ی ایران زن است
همزمان، متن دیگری از یکی از بزرگ ترین شاعران معاصر ایران، محمد رضا شفیعی کدکنی، ( زاده ی ۱۹۳۹) مورد توجه قرار می گیرد، و در شبکه های مجازی انتشار می یابد. این محقق و شخصیت دانشگاهی را عموم مردم با سروده هایش که توسط آهنگسازان و خوانندگان ایرانی با موسیقی در آمیخته است، می شناسند. از آغاز شورش های شهریور ۱۳۹۹، بخش آغازین یکی از غزل های بیست و شش بیتی وی که در سال ۱۹۹۵سروده شده، « اگر مردی بیا ایران و زن باش»، به شکل وسیعی در فضای مجازی پخش شد. شعر با ای دو بیت آغاز می شود:
بیا ای دوست اینجا در وطن باش
شریک رنج و شادی های من باش
زنان اینجا چو شیر شرزه کوشند
اگر مردی در اینجا باش و زن باش.
جمله ی آخر بیت ـ به اختصار – به صورت دیوار نگاری، در تهران نقش بسته است.
تآثیر شعر فوق العاده است، و نقل قول های شاعرانه برای ایرانیان الهام بخش است. برای مثال، در اوایل جنبش، نقل قولی از ابو سعید ابو الخیر، عارف و شاعر ( ۹۶۷-۱۰۴۹)، که نقش مهمی در همزیستی و تعامل فرهنگی بین اندیشمندان فارسی زبان و عرب زبان، ایفا کرده است، در شبکه های اجتماعی منتشر شد :
هر کجا هستی، یک قدم به جلو بردار
هیچ کس نمی داند چگونه، کی و توسط چه کسی این جمله ی بیان شده در قرن دهم میلادی، در شبکه های اجتماعی پدیدار شد، اما همه آن را دیدند، زیرا در فاصله چند روز هزاران بار توئیت شد. این ایده به پیام تبدیل می شود : « نمی توانیم بی تفاوت بمانیم». همبستگی یکپارچه و بی نظیر ایرانی ها در سراسر کشور و در جهان، در جریان تظاهرات سال های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳، به نوعی بیانگر تفسیر این نقل قول باز گو شده از قرن دهم میلادی است.
نوعی نافرمانی مدنی
شعر با شورش ها همراهی می کند، و پیوسته با خلاقیت های قدیمی تر در ارتباط است. به عنوان مثال شعر شاملو، که به دنبال اعدام جمعی از اعضای حزب توده، در سال ۱۹۵۴ ( ۱۳۳۳) سروده شده است، در سال ۱۳۵۸ همراه با اشعار سیاسی دیگری در یک کتاب همراه با یک سی دی ، با باز خوانی آنها توسط شاعر، منتشر شد. برخی از اشعار این کتاب در زمان اعدام های دسته جمعی زندانیان سیاسی در سال ۱۳۶۷، و در جریان اعتراضات سال ۱۳۸۸و همچنین ماه های اکتبر و نوامبر ۲۰۲۲ (۱۳۹۹) ، در پی اعدام گروهی از تظاهر کنندگان به جرم شرکت در اعتراضات، حیاتی دوباره یافت.
شبکه های اجتماعی که عکس ها و اسامی اعدام شدگان را منتشر می کنند، شعر هایی از جمله گزیده ای از شعر شاملو را ضمیمه می کنند :
… مرده گان این سال
عاشق ترین زنده گان بوده اند
برای ایرانی ها، شعر بخشی از زندگی روزمره است، و در لحظات دشوار به عنوان درمانی برای فراموش کردن عمل می کند، خوابی در تاریکی، امیدی برای بقا، مقاومت در برابر سرکوب ها. هنر روایت کردن هنر عمده ی مردم این کشور است. بنا بر این، داستان هزار و یک شب تنها یک داستان نیست، بلکه شیوه ای از زندگی است : روایت کردن برای زندگی و زنده ماندن.
شعر همچون ذخیره ایست، که مردم از آن برای ادامه ی مبارزه برداشت می کنند. قدرت از نویسنگان و شاعران هراس دارد، چون از اهمیت شعر و داستان در زندگی این مردم آگاه است. شواهد بر این دلالت دارد که از ۱۸ سپتامبر تا ۱۸ نوامبر ۲۰۲۲، سی و چهار نویسنده و شاعر بازداشت شده اند.
در سالگرد جنبش « زن، زندگی، آزادی» عکس هایی از جوانان کشته شده توسط رژیم ، در شبکه های اجتماعی منتشر می شود، که با ابیاتی چون « یاد آر زشمع مرده، یاد آر» همراه است.
بدون شک در سال های آینده شاهد نشر شعرهایی خواهیم بود ،که از تجربیات عینی سپتامبر ۲۰۲۲، و شور شاعرانه ی انقلابی که در راه است الهام گرفته اند.
اگر تظاهرات سرکوب شود، اگر معترضان کشته یا زندانی شوند، با وجود این مقاومت در ایران قوی تر از همیشه است، و با سرسختی فرهنگی تقویت می شود. وقتی سرکوب بر فرهنگ وارد می شود، آفرینش فرهنگی به هنر مقاومت تبدیل می شود. مونا برزویی ، ترانه سرا، در شهریور ۱۳۹۱ به دلیل سرودن این شعر بازداشت شد :
رفتن چرا؟
بمان و ایران را پس بگیر
ز جورشان نفس بگیر
بخوان
که شهر سرود زن شود
که این وطن وطن شود