مردي با پاهائي تا زانو درآب فرورفته، تشک هائي را برروي سرش حمل مي کند. يک زن قابلمه هائي را که توانسه نجات دهد برروي زورق دست سازي مي چيند. جوانان به سرعت با کيسه هاي شن مشغول ساختن سدي در مقابل کلبه هاي گلي هستند.... از چند سال پيش ، اين تصاوير در منطقه ساحل عادي شده اند. برروي شبکه هاي اجتماعي، صحنه اي از يک خودروي بيابانگرد ٤x٤ ديده مي شود که در ميان فرياد شادي جمعيت، با کابل از آب بيرون کشيده مي شود.
به دور از تصوير صحرائي خشک بدليل پيشرفت کوير که از چند سال پيش ارائه مي شود، اين منطقه اغلب با سيل هاي تند ويران مي شود. ديگر کسي با بي تابي در انتظار باران نيست، هرچند براي ميليون ها کشاورز و دامدار حياتي است. برعکس در شهرهاي بزرگ بوِيژه آگاهند که اغلب در آخر ماه اوت و اوايل سپتامبر طوفان هاي عظيم و سيلاب هاي وحشتناک از راه مي رسد و خرابي هاي فراوان و عزاي هزاران خانواده را موجب مي شود. « هر سال همين ماجراست، تا خرخره در آب فرو مي رويم. چه کار مي توانيم بکنيم ؟ » اين سخنان علي ، ساکن نيامي است که محله لامورده در آن يکبار ديگر امسال در ماه سپتامبر با طغيان رود خانه نيجر زير آب رفت. او مجبور شد خانواده را نزد دوستان بفرستد تا بتواند خانه اش را تميز کند.
از نيجر تا سودان
امسال بخصوص پايتخت نيجر بشدت صدمه ديد. چندين محله سيل زده شدند از جمله بخش راست رودخانه که دانشگاه در آن قرار دارد . يک سد نتوانست در مقابل شدت طغيان رودخانه مقاومت کند. تا ٧ سپتامبر، مقامات از مرگ لااقل ٦٥ نفر(که ١٤ نقرشان غرق شده بودند)، نزديک به ٣٢ هزار خانه ويران شده، ٣٣٠ هزار آواره و هزاران هکتار کشت نابود شده در سراسر کشور خبر دادند.
کشور ديگري که امسال بشدت صدمه ديده، سودان است . بررسي دفتر هماهنگي مسائل انساني سازمان ملل (OCHA) حاکي از مرگ صدها نفر، ٧١ هزار خانه ويران شده، ٧٢٠ هزار آواره است که در غرب کشور بدليل باران هاي شديد و در شرق بدليل بالا آمد رودخانه نيل به تله افتاده بودند. در اين کشور به مدت سه ماه وضعيت اضطراري اعلام شد و ارزيابي مي شود که چنين سيلاب هائي از سال ١٩٤٦ اتفاق نيفتاده است. براساس بررسي دولت، سطح آب نيل به ١٧ متر و ٤٣ سانتي متر رسيده که در طول يک قرن هرگز به اين حد ثبت نشده است.
بورکينا فاسو نيز شاهد باران هاي سيل آسا بود و از ٩ سپتامبر در آنجا وضعيت اضطراري اعلام شده و تاکنون ١٣ نفر مرده اند. در نيجريه بيش از ١٣ کشته به ثبت رسيده است. سيلاب ها در چاد ، موريتاني و هم چنين سنگال قرباني گرفته اند. داکار پايتخت سنگال بصورتي ويژه صدمه ديده است: در عرض يک روز ، ٥ سپتامبر، باراني بيش از آنچه در طي سه ماه يک فصل باراني «عادي» مي باريد ، . فرو ريخته است . براساس بررسي دفتر هماهنگي مسائل انساني سازمان ملل (OCHA)، نزديک به ٧٦٠ هزار نفر از سيلاب ها ئي صدمه ديده اند که در طي هفته هاي گذشته در افريقاي غربي و يک بخش از افريقاي مرکزي بوقوع پيوسته است.
اين اتفاقات که ده سال پيش همه را تعجب زده مي کرد امروز کسي را شوکه نمي کند. علي که پيش از او نقل قول کرديم مي گويد:« بالاخره به آن عادت کرديم. حالا باهاش زندگي مي کنيم». در سال ٢٠١٩، باران هاي سيل آسا به بيش از يک ميليون نفر در يازده کشور صدمه زد. در بيشتر کشورهاي منطقه ساحل، وقوع سيل در سالهاي اخير چند برابر شده، بخصوص در شهرهاي بزرگي مانند نيامي در سالهاي ٢٠١٠، ٢٠١٣،٢٠١٢، ٢٠١٦ و ٢٠١٧(١) و يا واگادوگو در سالهاي ٢٠٠٩، ٢٠١٢، ٢٠١٥ ....
اول سپتامبر ٢٠٠٩، در پايتخت بورکينا ٢٦٣ ميليمتر باران در طي ١٢ ساعت باريد که بي سابقه بود. يازده سال بعد، اوگاله ، يکي از اهالي بخوبي آنرا بياد دارد. آب از همه جوب ها بيرون مي زد و ٤٥ محله سيل زده و ١٢٥ هزار نفر آواره شده بودند. آنتوان يکي ديگر از نجات يافتگان اين واقعه تعريف مي کند:«من و همسرم فقط فرصت کرديم بچه را برداريم و فرار کنيم. خيلي سريع اتفاق افتاد. آب تا يک متر و نيم بالا آمد. خانه ما خراب شد». او سپس در مرکز شهر توسط دولت در محلي پناه داده شد. در همان روز اول سپتامبر ٢٠٠٦، باران شديدي در شمال نيجر در وسط کوير باريد و باعث طغيان رود نيمه خشک تلوي شد که شهر آغاديز را با خرابي هاي بسيار در آب فرو برد: سه کشته، نزديک به ٨٠ هزار آواره و مزارع ويران شده.
گرمايش جهاني و انفجار جمعيتي
چگونه مي توان ويراني هاي ناشي از آب را در منطقه اي توضيح داد که دچار خشکسالي و تهديد پيشروي کوير شمرده مي شد ؟ همه به روشني گرمايش جهاني را مسبب آن مي دانند. انستيتو تحقيقات براي توسعه (IRD) چنين ارزيابي مي کند:« افريقاي غربي گرمايش بيشتري با رشد ١.٢ سانتي گراد در سالهاي اخير در مقابل ميانگين ٠.٧ شاهد بوده است. و اين بنظر مي آيد که موجب افزايش موارد بارش هاي شديد شده است». دکتر لوک دکروا ، مدير IRD معتقد است که تعداد اين بارش ها از گذشته بيشتر نيست اما بر شدت آنها افزوده شده است:« از سال ٢٠٠٥، ما شاهد آن بوديم که باران ها باشدت بيشتر ي نسبت به گذشته در منطقه ساحل مي باريد و فکر مي کنيم که اين مسئله در ارتباط با گرمايش جهاني است. مانند همه جا اين گرمايش باعث چند برابر شدن آنچيزي مي شود که “حوادث فوق العاده شديد” ناميده مي شود».
چندين تن از محققان فرانسه تائيد مي کنند که « اين تشديد چرخه آب(hydrologic cycle) کاملا با نظريه Clausius-Clapeyron همخواني دارد، جو(آتمسفر) ي هر چه گرمتر با ذخيره بخارآبي زيادتر، حالتي بيشتر انفجاري پيدا مي کند. اين وضعيت در ديگر مناطق کره زمين نيز مشاهده شده است اما بنظر مي آيد ساحل، منطقه اي در افريقاست که درآن اين امر آشکار تر است». ساکنين اين منطقه بدين ترتيب قرباني مصيبتي دوگانه هستند:« اين وضعيت جديد آب و هوا عواقبي بويژه سخت دارد... کشاورزي را با دوران هاي خشکسالي شديد هر چه بيشتر تصادفي مي کند...و بر تعداد سيلاب ها مي افزايد».
زمين هائي صدمه ديده که ديگر توانائي جذب آب را نداشتند
اما چند برابر شدن باران هاي شديد به تنهائي توضيح دهنده سيلاب هاي چند سال گذشته نيست، لااقل در مورد طغيان رودخانه هائي مانند نيل و يا نيجر. دکتر لوک دکروا بر عامل ديگري نيز تاکيد دارد که در ارتباط با خشکسالي است که منطقه در سالهاي ١٩٧٠ و ١٩٨٠ دچار آن شد:« به مدت ٢٠ تا ٢٥ سال و گاه بيشتر، ميزان باران در٤ تا ٥ ميليون کيلومتر مربع کاهشي ١٥ تا ٣٥ درصدي داشت. اکنون مي توان پذيرفت که اين دوران کمبود باران پايان يافته است چرا که از سال ١٩٩٥( و در غرب ساحل از سال ١٩٩٩)، بارندگي سالانه به سطح و نظم ساليانه دوران ١٩٥٠-١٩٠٠ بازگشته ، دهه هاي پس از ١٩٥١-١٩٧٠ را مي توان ترسالي دانست. در اين دوران زمين صدمه و “رويه سخت”ي آنرا پوشاند. به دنبال خشکسالي اقليمي ، خشکسالي خاک پديد آمد.وقتي در سال ١٩٩٤ باران مجددا به سطح سالهاي ١٩٤٠ رسيد ، زمين توانائي جذب تمام اين آب را نداشت. اين امر موجب روانابي شد که سيلاب هاي عظيم را به همراه آورد(٢)».
دکتر لوک دکروا معتقد است که افزايش روانابي به عدم کشت زمين توسط کشاورزان نيز بستگي دارد. به نظر او افزايش جمعيت در نيجر از سال ١٩٥٠( از ٣.٢ ميليون در سال ١٩٦٠ به ١٥.٥ ميليون در سال ٢٠١٠) بر استفاده از زمين تاثير داشته است. گسترش محصولات و کاهش دوران هاي آيش به نوبه خود موجب «رويه سخت» پيدا کردن زمين هاي کشاورزي شدند. در سال ٢٠١٦ IRD متذکر شد :« دوران آيش به زمين اجازه مي داد که خواص اوليه اش را باز يابد و بوِيژه آنچه امکان جذب آب باران را مي داد. وقتي تمرکز جمعيتي از ٢٠ تا ٣٠ نفر بر کيلومتر مربع زيادتر مي شود، زمين خواص اش را از دست مي دهد. تعداد افراد در بعضي از نقاط اين منطقه از ١٠٠ نفر بر کيلومتر بيشتر شده و افزايش جمعيتي هم چنان ادامه دارد».
با گرمايش جهاني و افزايش جمعيت تصميم گيرندگان سياسي حوزه مانور شان هر چه تنگ تر مي شود. با اينهمه محققان بسياري بر مسوليت و يا عدم مسئوليت آنها تاکيد دارند. بعنوان مثال در نيامي. اين درست است که پايتحت نيجر بدليل وضعيت جغرافيائي و رسوب گرفتگي رودخانه نيجر که خود بدليل از بين رفتن جنگلها و مراتع است، در خطر سيل قرار گرفته. اما اين تهديدات به دليل توسعه شهري اي بي کنترل و نبود زير ساخت سدهاي کارآ تشديد شده است.احمدو عيساکا، محقق در انستيتوي تحقيقات علوم انساني(IRSH) نيامي، مي گويد:« در نيامي، شبکه هاي تخليه آب کافي نيستند و در بعضي جا ها وجود ندارند و محله هائي که بخوبي شناخته شده اند بشدت آسيب پذيرند. يکي ديگر از دلايل، سکونت خانواده هاي در مناطقي است که در معرض سيل قرار دارند و حکومت با وجود اطلاع از اين خطر به آنها اجازه اينکار را مي دهد». اين عادت هاي غلط در دوران خشکسالي جا افتادند به اين دليل که همه فکر مي کردند که رودخانه سطح سابق اش را باز نخواهد يافت.
اين محقق نيجريه موافق «شهرنشيني آنارشيستي» نيست. به نظر او « مناطق در معرض سيل شناخته شده و ثبت شده اند» اما دولت و روساي سنتي «هيچ کاري » در مقابل ساکن شدن افراد در آنها انجام نمي دهند. در يک مطالعه انتشار يافته در سال ٢٠١٩، احمدو عيساکا يادآوري مي کند که « خريد مسکن در مناطق در معرض سيل براي فقرا راحت تر است چرا که ثروتمند ها به آن علاقه اي ندارند». او در مطالعه اش به نقل قولي از رئيس سنتي يک محله اشاره مي کند که شرائط را چنين توضيح مي دهد(٣):« سيل تقريبا هر هفت سال يکبار در اين محلات اتفاق افتاده است. گاه خانه هائي را سيل از پايه ويران مي کند. مردم ناتوان از اجاره کردن خانه در محله هاي ديگر شهر هستند. اگر کسي به آنها هشدار ندهد که اين محله در معرض خطر سيل است، آنها متوجه خطر نمي شوند. آنجه براي آنها اهميت دارد دسترسي به زميني ارزان براي ساختن خانه است».
« وقتي افراد را به زور بيرون مي اندازند....»
به طور منظم افرادي که در مناطق در معرض خطر سيل زندگي مي کنند توسط دولت جا به جا مي شوند.ولي آنچنان که يک وزير کشور سابق که مي خواهد ناشناخته بماند، مي گويد :« وقتي افراد را به زور بيرون مي اندازند ، اين امر موجب تشنج مي شود چرا که آنها نمي خواهند جاي ديگر اسکان داده شوند.» . لوک دکروا نيز تائيد مي کند:« بعضي از آنها که در جاي ديگر اسکان داده شده اند علي رغم خطر از دست دادن همه چيز به اين محله ها باز مي گردند».
دولتهاي نيجر، سنگال و بورکينا پروژه هاي مختلفي را با کمک تکنيکي و مالي سرمايه گذارن با الويت حل اين مشکل راه اندازي کردند. ژولي بلانژر، مدير OCHA در افريقاي مرکزي و غربي اخيرا تاکيد مي کرد:« تلاش هاي فزاينده اي براي آمادگي در مقابله با شرائط اورژانس شده است». اما او مي پذيرد که منابع کافي نيست و «شايد» اراده اي واقعي در دولت ها براي تبديل آن به يک الويت حياتي وجود ندارد.
در سنگال بحث هاي زيادي بعد از سيلاب اخير براه افتاد. افراد بسياري از ميان آورگان وعده هاي دولت را يادآوري مي کردند: کجاست کانال کشي هايي که وعده آنها را رئيس جمهور ماکي سال در مبارزه انتخاباتي اش مي داد و امروز اثري از آن نيست ؟ کجاست ٧٦٦ ميليارد فرانک CFA که در سال ٢٠١٢ در برنامه ده ساله براي مقابله با سيل در نظر گرفته شده بود ؟
در نيجر مقامات ايجاد يک صندوق ٣٧٥ ميليارد فرانک CFA براي اسکان آورگان و کمک غذائي به آنها و هم چنين ساختن سدهاي محافظتي در نيامي و ديگر شهر ها را اعلام کردند.علي ، آواره اي از محله لامورده با تاسف مي گويد:« اين چيز خوبي است اما کمي دير انجام گرفته. اين مسئله تازه اي نيست». او که يک معلم است بياد دارد که روزي که او و همسايه هايش براي مهار اثرات طغيان رود مي جنگيدند، رئيس جمهور نيجر، آقاي محمدو ايسوفو پذيراي روساي دولت ها در جهارچوب يکي ديگر از جلسات « جامعه اقتصادي کشورهاي غرب افريقا» (Cedeao) بود. آژير ها همه جا در شهر به گوش مي رسيد و فرش هاي قرمز در ورودي هتل هاي لوکسي پهن بود که سالهاي اخير مثل قارچ از زمين در پايتخت روئيده اند و طرفداران محمدو ايسوفو به آن افتخار مي کنند. علي از خود مي پرسد:« با پولي که صرف ساختن اين هتل ها شد، چند کانال براي تخليه سيلاب و نظافت شهر مي شد درست کرد و چند سد محافظتي واقعا محکم مي شد برپا ساخت ؟». اين سوال در مورد همه کشورهاي ساحل ارزش پرسيدن دارد.
١- در ماه اوت سال ٢٠١٢، رودخانه نيجر با سرعتي معادل ٢٥٠٠ متر مکعب در ثانيه جريان داشت، يعني بالاترين ميزان از سال ١٩٢٩. و ويراني ها ي زيادي به بار آورد با ٨٠ کشته.
٢- https://www.archivescontemporaines.com/books/9782813003140
٣- Hamadou Issaka et Dominique Badariotti, « Les inondations à Niamey, enjeux autour d’un phénomène complexe », Les Cahiers d’outre-mer, n° 263, juillet-septembre 2013
