مذاکرات هسته ای ایران، بازی مبهم محافظه کاران

مذاکرات بر سر توافق هسته ای ایران که تا فردای انتخاب رئیس جمهور جدید ابراهیم رئیسی به تعویق افتاده بود، احتمالا تا چند هفته دیگر از سر گرفته نخواهد شد. به نظر می رسد که موضع ایران بین گفتمانی گشایش خواه به سوی جهان و یک اراده قاطع برای عدم امتیاز دهی در نوسان است.

هفتمین دور مذاکرات وین - اولین آنها پس از روی کار آمدن ابراهیم رئیسی ، رئیس جمهور منتخب در ژوئن ٢٠٢١ - برای دولت جدید محافظه کار و به ویژه برای حسین امیرعبداللهیان ، وزیر امور خارجه و معاون سابق محمد جواد ظریف ، یک آزمون خواهد بود. سوال اساسی این است که آیا قدرت جدید تهران ، قصد اتخاذ استراتژی جدیدی را دارد ؟

هدف ایالات متحده کنترل برنامه هسته ای ایران و مهمتر از همه جلوگیری از استفاده از آن برای اهداف نظامی از طریق مذاکرات بود. ایران به نوبه خود ، به دنبال دستیابی به مزایای اقتصادی و لغو همه تحریم های اعمال شده بود. هر دوی این اهداف باید از طریق برجام ، به عنوان بخشی از توافق هسته ای سال ٢٠١٥ حاصل می شدند. اما با روی کار آمدن دونالد ترامپ و تصمیم او به خروج یک جانبه از توافق سال ٢٠١٨ و اعمال یک سری تحریم های جدید علیه تهران ، گفتگوها بین طرفین قطع شد. بدین ترتیب واشنگتن بدترین راه ممکن برای مجبور کردن تهران به مذاکره را انتخاب کرد.

ایالات متحده علی رغم داشتن وزنی سنگین در جغرافیای سیاسی بین المللی ، به یک مشاور خوب نیاز دارد تا شیوه برخورد با ایران را به او آموزش دهد. واشنگتن باید درک کند که بازگشت به توافق ٢٠١٥ عاقلانه ترین راه حل دیپلماتیک برای کنترل برنامه هسته ای ایران است. از سوی دیگر ، و به گفته یکی از مذاکره کنندگان سابق ایرانی ، منافع اقتصادی حاصل از این توافق برای ایران ، بهترین اهرم برای متقاعد ساختن تهران برای پیوستن کامل به آن و موافقت با مذاکرات جامع در آینده است.

بدون گزینه نظامی

ایالات متحده و اروپا باید به متهم کردن ایران به تلاش برای نظامی کردن برنامه هسته ای اش پایان دهند.آنها به خوبی می دانند که از سال ٢٠٠٣ به بعد تلاشی در این جهت وجود نداشته است. اگر چنین بود ، سرقت اسناد برنامه هسته ای شورآباد ، در نزدیکی تهران ، توسط اسرائیل در اسفندماه سال ٢٠١٨ می بایست آنرا افشا می کرد. با این حال ، معلوم شد که این اسناد هیچ ارزشی ندارند ، زیرا اطلاعات موجود در آن قبلاً در دست آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) ، ایالات متحده و گروه ١ + ٥ قرار گرفته و در موضوع مذاکرات گنجانده شده بود. انتشار آنها توسط بنیامین نتانیاهو ، نخست وزیر سابق اسرائیل هیچ تاثیری بر توافقنامه ٢٠١٥ نداشت و تل آویو نتوانست شواهدی مبنی بر هرگونه نظامی سازی برنامه هسته ای ایران ارائه دهد.

علاوه بر این ، سرویس های امنیتی آمریکا و اروپا تأیید کرده اند که ایران از سال ٢٠٠٣ تاکنون هیچ تلاشی برای نظامی کردن برنامه هسته ای اش انجام نداده است ، امری که منجر به بسته شدن این پرونده در جریان مذاکرات ٢٠١٥ شد. در واقع ، ایالات متحده مانند اروپا نباید در مذاکرات خود با ایران ، تحت تأثیر اسرائیل قرار گیرد. با این حال ، آنها باید بدانند که هرگونه مذاکره آتی با جمهوری اسلامی لزوماً مستلزم بازگشت به توافقنامه ٢٠١٥ است. تنها به قیمت بازگشت اعتماد به غرب است که ایران مجددا به حقوق بین الملل پایبند خواهد بود. اعتمادی که تنها با لغو کامل همه تحریم ها به دست می آید.

با این همه شش دوره مذاکرات اخیر نشان داده است که آمریکایی ها قصد ندارند تضمین هایی برای احترام کامل و بدون قید و شرط به توافق ، یا خارج نشدن یکطرفه دوباره از آن ارائه دهند. از دیدگاه ایران ، طرفین غربی تا کنون تلاش کرده اند به دو هدف دست یابند: هدف اول تضمین کنترل طولانی مدت - اگرنه دائمی - برنامه هسته ای ایران ، از جمله پس از دوره در نظرگرفته شده در توافق است ؛ هدف دوم اطمینان از مشارکت ایران در مذاکرات منطقه ای در خاورمیانه است تا تنش کاهش یابد و فضای اعتماد احیا شود. با این حال ، هر دو دیدگاه به طور قاطع از سوی ایران رد شده است.

تهران همچنین به واشنگتن به دلیل عدم لغو تحریم های اعمال شده توسط دولت دونالد ترامپ علیه چندین فرد و موسسه ایرانی و ابطال نکردن قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act - Caatsa) بدبین است. علاوه بر این ، به نظر نمی رسد دولت جدید آمریکا هیچ گونه تضمینی برای تشویق شرکت های بزرگ بین المللی به سرمایه گذاری در ایران در بلند مدت ارائه دهد.

« اقتصادی مقاومتی»

در این فضای بی اعتمادی ، هیئت جدید ایرانی ، که تحت تاثیر توصیه های رهبر و شورای عالی امنیت ملی است قطعاً در دور بعدی مذاکرات انعطاف پذیری نشان نخواهد داد و فقط یک توافق کامل را می پذیرد. ایران همچنین به سیاست کاهش تعهدات برجامی خود ادامه خواهد داد و معتقد است که هم اقتصاد و هم مردم کشور به تحریم های اعمال شده از سوی آمریکا پس از ١٥ سال عادت کرده اند. با این وجود تهران همچنان قدرت سیاسی و نظامی پیشرو در منطقه است. در طی پنج سال گذشته ، این کشور آنچه را که «اقتصاد مقاومتی» می نامد ، بوجود آورده ، یک توافقنامه راهبردی ٢٥ ساله با چین امضا و همکاری مشابهی را با روسیه آغاز کرده است. از مارس ٢٠٢١ ، ایران به عضویت اتحادیه اقتصادی اوراسیا درآمده و در تاریخ ١٨ سپتامبر ٢٠٢١ به سازمان همکاری شانگهای به رهبری پکن و مسکو پیوسته است. اینها همه دلایلی است که باعث می شود تهران برای رسیدن به توافق عجله ای نداشته باشد.

علاوه بر اینها ، دولت جدید ایران معتقد است که این ایالات متحده آمریکا بود که توافق هسته ای را به شکست کشاند و بنابراین وطیفه آنهاست که اولین قدم را برای بازگرداندن اعتماد بردارند. و بالاخره، به گفته مقامات جدید ایرانی ، دور بعدی مذاکرات باید منحصراً بر برنامه هسته ای متمرکز شود. آنها معتقدند که شرکای غربی حق ندارند موضوعات دیگری را مطرح کنند که مستقیماً با این موضوع ارتباط ندارند ، از جمله نقش منطقه ای ایران یا برنامه دفاع بالستیک آن.

روزنه امید

با این حال ، چندین موضع گیری اجازه می دهد به آمادگی دولت جدید برای امضای توافق امیدوار بود. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور جدید، در ٥ اوت ٢٠٢١ در مقابل پارلمان ، حمایت خود را از « هرگونه راه حل دیپلماتیک که منجر به لغو تحریم ها علیه ایران شود»، اعلام کرد. از سوی دیگر ، مسیح محجری ، سردبیر و مسئول روزنامه جمهوری اسلامی، در سرمقاله خود در ٢٥ آگوست ٢٠٢١ خطاب به رئیس جمهور نوشت:

« آقای رئیس جمهور، اگر برای رفع تحریم ها راهی غیر از برجام و FATF می شناسید ، در پیمودن آن دریغ نکنید ولی اگر احساس می کنید به احیاء برجام و پیوستن به FATF نیاز است، از ملامت ها نترسید و به آن اقدام کنید. کشور به رفع تحریم ها نیاز دارد.»

بر چنین زمینه ای ، عبدالرضا فرجی راد، سفیر سابق ایران در نروژ و مجارستان ، نگرانی خود را از این که « مذاکرات در وین به طول انجامد ، یا امید به دستیابی به راه حل از بین می رود» ، ابراز داشت ، زیرا «این امر در دراز مدت پیامدهای منفی خواهد داشت. هم برای دولت و هم برای مردم ». نگرانی که توسط زهره الهیان ، عضو کمیته امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس تعدیل شده است. او اظهار می دارد که نگاه امیرعبداللهیان ، وزیر امور خارجه، « به مذاکرات همسو با نگاه مقام معظم رهبری و رئیس جمهور ، نگاهی مثبت و سازنده است . »

موقعیتی تاریخی

هرچند ابراهیم رئیسی یکی از رهبران اصلی جریان محافظه کار در کشور است ، اما مواضع وی نشان می دهد که او حتی بیشتر از دولت معتدل قبلی مایل به دنبال کردن سیاستی باز در سیاست خارجی است ، امری که فرصتی تاریخی در اختیار آمریکایی ها و اروپایی ها می گذارد. حتی در تهران این اعتقاد وجود دارد که اگر غرب در آزمون وین موفق شود ، مذاکرات گسترده تری در چهار سال آینده انجام خواهد گرفت.

به محض انتخاب رئیسی ، مشاوران سیاسی و اقتصادی وی با تعدادی از شخصیت های اردوگاه اصلاح طلبان تماس گرفتند تا در مورد راه حل بحران های اقتصادی و سیاسی پیش روی کشور همفکری کنند. دولت جدید هنوز در داخل کشور به گردشی محافظه کارانه روی نیاورده و در روابط خارجی ، به دنبال برقراری مناسبات برابر با کشورهای غربی، براساس احترام متقابل است(١).

نقطه قوت رئیس جمهور ایران بر خلاف سلف خود حسن روحانی، این است که برای اولین بار در ٣٢ سال گذشته ، محافظه کاران تمام نهادهای قدرت را در کشور در دست دارند. علاوه بر این ، اگر توافقی در وین حاصل شود ، رئیسی اولین کسی است که از ثمرات آن سود می برد:با برداشته شدن موانع اصلی بر سر راه توسعه و اقتصاد ایران، او می تواند موقعیت خود را در داخل کشور تقویت کند.

با توجه به این که رئیسی عضو مجلس خبرگان است و سمت های پر اهمیتی مانند ریاست جمهوری را تا کنون به عهده داشته ، وی یکی از برجسته ترین نامزدها برای مقام رهبری است. آیت الله علی خامنه ای او را یکی از درخشان ترین شخصیت های مذهبی کشور می داند و در فرمان تأیید ریاست جمهوری رئیسی بر آن تاکید کرد. در واقع ، بسیاری سرنوشت او را مانند سرنوشت خود خامنه ای پیش بینی می کنند ، که از ریاست جمهوری به مقام معظم رهبری رسید. همه اینها به رئیسی موقعیت خوبی برای جایگزینی رهبر در آینده اهدا می کند. موقعیتی که رئیس جمهور جدید را بر آن می دارد که نقش پدر خوب خانواده را ایفا کند و تمایل خود را برای اتخاذ راه حل های معتدل ، به دور از هر گونه رادیکالیسم ، چه در باره اقتصاد و چه در مورد بهداشت ، نشان دهد.

استقبالی غیر منتطره

در ٢٣ مه ٢٠٢١ ، در پایان ماموریت رئیس جمهور حسن روحانی و در پایان مهلت های تعیین شده توسط مجلس ایران در چارچوب قانون «اقدامات راهبردی برای لغو تحریم ها و صیانت از منافع ملت ایران» ، محمد قالیباف، رئیس محافظه کار پارلمان ، اعلام کرد که آژانس دیگر حق ندارد اطلاعات دوربین های نظارتی نصب شده در سایت های هسته ای را ضبط و ذخیره کند. در این زمینه ، علی رضا سلیمی ، عضو هیئت رئیسه مجلس گفت که باید تمام اطلاعات ضبط شده از دوربین های آژانس بین المللی انرژی اتمی پاک شده و به سازمان اطلاع داده شود.

اما رافائل گروسی ، مدیر آژانس بین المللی انرژی اتمی، در طی سفرش به تهران در ١٢ سپتامبر ٢٠٢١ ، با ، محمد اسلامی ، رئیس جدید سازمان انرژی اتمی در ایران ، گفتگو کرد. این دو توافق کردند که آژانس بین المللی انرژی اتمی عملیات تعمیر و نگهداری دوربین های نظارتی را انجام دهد و کارت حافظه آنها را تعویض کند. کارت های حافظه قدیمی در ایران باقی می مانند ، اما با تضمین به سازمان المللی انرژی اتمی که محتویات آنها دستکاری نمی شود. این توافق که باعث شگفتی آژانس شد ، دلیلی برای اثبات حسن نیت تهران و حتی بیشتر ازآن، دولت محافظه کار تلقی شد. این امر از سوی پارلمان مورد اعتراض قرار نگرفت.

مذاکرات وین در نقطه ای بحرانی متوقف شد. این به عهده ایران و ایالات متحده است که از این مرحله با اتخاذ سیاست های معقولی که زمینه را برای یک تغییر احتمالی هموار کند، فراتر روند.

١-خبرگزاری مهر، ١٩ اوت ٢٠٢١