در ترکیه واقعآ چه می گذرد؟ رئیس جمهور پر جوش و خروش، گفتمان خود را تغییر داده و خط مشی های راهبردی اش را مورد بازبینی قرار داده است، و پس از این دست به سوی کسانی دراز می کند که تا چندی پیش به عنوان دشمنان منطقه ای اش محسوب می شدند. این که شرایط دشوار شده، یک واقعیت است. رضایت مندی آغاز قرن بیست و یکم به گذشته تعلق دارد. رونق اقتصادی، «معجزه ی ترک» چیزی جز یک خاطره محسوب نمی شود. واقعیت بی ارزش شدن پول ملی، انتخاب های دشواری را که رنج آورند، ضروری می سازد. رشد ۷،۴ در صدی سه ماهه ی سوم سال ۲۰۲۱ می تواند یک توهم تلقی شود، اما با تورمی که در سوم دسامبر ۲۰۲۱ معادل ۲۱،۳۱ در صد در سال برآورد شده، رقمی که با وجود این همه در کم انگاری شدن آن توافق دارند و تخمین می زنند به مراتب بیش از آن باشد، رژیم اردوغان را به فصل دشواری وارد کرده است.
شمار هواداران اردوغان، آنچنان که نتایج انتخابات ها در طول چند سال گذشته نشان می دهند، با کاهشی مستمر همراه بوده است. انتخابات ریاست جمهوری و قانون گذاری (پارلمان) که در ژوئن ۲۰۲۳ پیش بینی شده است، خوشایند به نظر نمی رسد. نظر خواهی ها شکست وی در کسب مقام عالی قضایی در برابر شهردار استانبول و همچنین شهردار آنکارا را پیش بینی می کنند. سقوط ارزش پول ملی – ۴۵ در صد نسبت به ارزش دلار آمریکایی از اول ژانویه و حتی ۳۰ در صد از اواخر ماه اکتبر- بی ارتباط با این روی گردانی نیست. این امر عملآ به افزایش هر چه بیشتر قیمت ها به دلیل افزایش قیمت واردات منجر شده است. افزایشی که به تلخی توسط بخش عظیمی از خانواده ها در ترکیه احساس می شود.
با وجود این، اولین راه حلی که رئیس جمهور اردوغان پیشنهاد، یا بهتر بگوئیم تحمیل، می کند تعجب و ناباوری اقتصاددانان را بر می انگیزد. او به بانک مرکزی ـ که ظاهرآ از استقلال برخوردار است- برای پائین آوردن بهره ی بانکی فشار وارد آورد. چیزی که بانک مرکزی سه بار در طول دو ماه انجام داد. در حالی که بر مبنای فرضیه های اقتصادی کلاسیک، می باید برای مهار و کنترل تورم، نرخ بهره را افزایش داد. اردوغان اول دسامبر در پاسخ به این انتقادات چنین گفت : « آنچه ما انجام می دهیم درست است. ما نقشه ی راهی را که از نظر سیاسی خطرناک اما درست است دنبال کرده و می کنیم (۰۰۰) می دانیم چه می کنیم، (۰۰) این کار ماست. » کسانی که با وی مخالفت می کنند خود را در خطر عناد و انتقام او قرار می دهند، چون طبق آنچه خبرگزاری رویتر در تاریخ ۲ دسامبر اعلام داشت، «از ماه می ۲۰۱۹ سه مدیر بانک مرکزی را اخراج کرده و در ماه اکتبر سه نفر از مسئولین سیاسی عمده ی بانک را بر کنار نموده است.»
تجدید پیوند های گسسته
اتخاذ مهم ترین تصمیمات نمایشی توسط مرد قدرتمند ترکیه، در ارتباط با جهت گیری های سیاست خارجی، در شرایط دشوار تلاش برای ایجاد تعادل و پشت پا نزدن به پیوندها و گزینه های دراز مدت خویش صورت می گیرد. به این ترتیب اردوغان از این پس سعی می کند با قدرت های منطقه مثل مصر، اسرائیل و امارات متحده عربی، که تا این زمان به عنوان دشمنان خویش تلقی می کرد، تن به مذاکره دهد.
ملموس ترین و برجسته ترین این اقدامات، که درعین حال سهل ترین آنها محسوب نمی شود ، در ارتباط با ابوظبی است. تماس ها به دنبال قطع طولانی روابط که حد اقل از سال ۲۰۱۳ ادامه داشت، در بهار ۲۰۲۱ صورت گرفت. مسائل مورد مناقشه آنچنان که جیمز ام دورسیJames M. Dorsey در سایت دیپلوماسی جدید Modern Diplomacy در ۲۶ نوامبر توضیح می دهد، از اهمیت زیادی برخوردار بودند. « امارات متحده عربی و ترکیه در جنگ های داخلی لبنان، لیبی و سوریه، که به دنبال شورش های توده ای رخ داد، و همین طور در شرق مدیترانه در جبهه های مخالف هم قرار گرفتند. امارات متحده عربی کوشید تا نتایج شورش های مورد حمایت ترکیه را که موفق شده بود رهبر مستبد مصر (حسنی مبارک) را سرنگون کند، به نفع خود تغییر دهد. ترکیه همچنین مدعی بود که امارات متحده عربی از کودتای نظامی نا موفق ۲۰۱۶ به قصد برکناری آقای اردوغان از قدرت، حمایت کرده است.»
افزون بر این، آنکارا در جریان بحران سیاسی خلیج (فارس) بین ژوئن ۲۰۱۷ تا سال جاری، بر علیه سه پایتخت منطقه – ریاض، ابوظبی و منامه، که امیر نشین کوچک (قطر) را به اتهام « خیانت» حمایت از اخوان المسلمین -همچون ترکیه – در منطقه ای که به دنبال تلاطم های به اشتباه « بهار عربی» نامیده شده، دچار آشفتگی و بحران شده بود، مورد تحریم قرار می دادند، موضع گیری کرده بود.
ده میلیارد دلار و یک « عصر جدید»
آیا این تنش ها به شکل سحر آمیزی از میان برداشته شد ؟ هرگز ! در حقیقت دو فرد مسئول بلند پایه، رجب طیب اردوغان در آنکارا و محمد بن زاید ولیعهد و مرد قدرتمند واقعی ابوظبی، چنین برآورد کردند که در نظر گرفتن منافع کشورهای آنها آشتی و مصالحه را الزامی می سازد. چیزی که با دیدار رسمی رهبر اماراتی از آنکارا در ۲۴ نوامبر تحقق یافت. محمد بن زاید با دستان خالی به این سفر مبادرت نکرد، چون از سرمایه گذاری ده میلیارد دلاری ( معادل ۸،۸میلیارد یورو) در اقتصاد ترکیه طی سالهای آینده پرده برداشت. اردوغان به نوبه ی خود با سرخوشی و شادمانی « دوران جدید» روابط بین کشورش با امیر نشین ثروتمند خلیج فارس را گرامی داشت.
رئیس جمهور در ازاء دریافت کمک از قدرتی که تا به حال دشمن تلقی می شد، به پرداخت چه هزینه ای تن داد ؟ وی می گوید، پذیرفته است در برابر پناه جویان عرب طرفدار اخوان المسلمین در ترکیه و رسانه های هوادار آنها نرمش و انعطاف کمتری نشان دهد. سایت چشم خاورمیانه Midle East Eye آنرا در ۲۵ نوامبر گذشته بازتاب داد: « اوایل امسال، دولتمردان ترکیه از برخی کانال های تلویزیونی که اکثر آنها در مالکیت اخوان المسلمین دشمن امارات متحده عربی بودند، خواستند برخی از برنامه های سیاسی خود را حذف کنند. گر چه این کانال های تلویزیونی مجبور به ترک کشور نشدند، با وجود این چنین اقدامی نوعی اعلام صریح این موضع بود که آنکارا از اخوان المسلمین فاصله گرفته و آماده است تا روابط خود را با کشورهایی چون امارات متحده عربی و مصر استحکام بخشد.»
بر عکس مشکل می توان تصور کرد که اردوغان نظرش را نسبت به قطر، بزرگ ترین سرمایه گذار ترکیه – حتی بیشتر از محمد بن زاید – تغییر دهد. و یا حتی نگرش و دیدگاه خود را در ارتباط با لیبی، جایی که ابوظبی از جناح خلیفه حفتر، کسی که از سوی جامعه ی بین المللی مورد شناسایی قرار نگرفته اما مورد حمایت گروههای « ضد انقلابی در منطقه است طرفداری می کند، مورد باز بینی قرار دهد.
برای اماراتی ها این روند می تواند سود بخش تلقی شود. Al-Monitor می نویسد، « نظر غالب این است که تمایل امارات متحده عربی به برقراری روابط با ترکیه تا حدودی برای جبران رقابت با اقتصاد در حال رشد عربستان سعودی است، و در سطحی وسیع تر به این دلیل است که ( در واشنگتن) دولت بایدن نشانه هایی از کاهش تعهدات خویش در منطقه و وا گذاشتن کشورهایی چون ترکیه و امارات متحده عربی به حال خود را نشان می دهد.»
در آینده ای نزدیک سفیرانی در قاهره و تل آویو
همه چیز به سوی مماشات و تعامل نسبت به دو کشور دیگر منطقه، که رئیس جمهور ترکیه روابط پر تنشی با آنها داشته است پیش می رود: مصر و اسرائیل. رئیس جمهور ترکیه در ۲۵ نوامبر در ارتباط با این دو کشور اعلام کرد : « همان گونه که قدمهایی بین ما و امارات متحده عربی برداشته شد، مشابه آنرا در ارتباط با دیگران نیز انجام خواهیم داد» و افزود،« زمانی که تصمیم خود را گرفتیم، با اطمینان قادر خواهیم بود سفرای خود را طبق یک برنامه ی زمان بندی و معین شده انتصاب کنیم.»
روابط ترکیه ی تحت رهبری اردوغان در تابستان ۲۰۱۳ به دنبال کودتای نیروهای نظامی مصر به فرماندهی عبدالفتاح السیسی، که به شکلی خشونت بار تجربه ی دموکراتیکی را که دو سال پیش از آن - با کمبودها و نقایص اش- با سقوط رژیم حسنی مبارک آغاز شده بود خاتمه داد، به سختی تیره شد. رئیس جمهور ترکیه قادر نبود یک فرد نظامی را که دولت مورد اطمینان او و بر آمده از اخوان المسلمین به رهبری محمد مُرسی را سرنگون کرده است مورد بخشش قرار دهد. دو کشور سفرای خود را فرا خواندند و روابط آنها به سردی گرائید.اردوغان از هیچ فرصتی برای انتقاد کلامی بدون وقفه از همتای مصری اش کوتاهی نمی کرد.
روابط ترکیه با دولت اسرائیل در سطحی به مراتب نازل تر قرار داشت. از زمانی که اردوغان در سال ۲۰۱۳ مقام نخست وزیری را کسب کرد، حمایتش از فلسطینی ها به طور عام و از جنبش حماس به ویژه ، زمینه ساز تشدید بحران های بین ترکیه و اسرائیل بوده است، در حالی که ترکیه اولین کشوری با اکثریت شهروندان مسلمان بود که در سال ۱۹۵۰ کشور اسرائیل را به رسمیت شناخت.
حمله ی کماندوهای اسرائیلی به کشتی ماوی مارمارا در رآس یک ناوگان بشردوستانه ی ترک در سواحل غزه در سال ۲۰۱۰ (۱۰ کشته)، این روابط را به مراتب بحرانی تر کرد. سفرای دو کشور در آغاز برای مدت کوتاهی به کشورهای تابع خود فرا خوانده شدند، اما این زمان کوتاه پنج سال به طول انجامید. باز هم در غزه، در بهار ۲۰۱۸ زمانی که هزاران شهروند فلسطینی تظاهرات موسوم به « راهپیمایی برگشت» را برگزار می کردند، با سرکوب خشونت بار اسرائیل مواجه شدند که « دهها کشته» به جای گذاشت، به دنبال آن آنکارا سفیر اسرائیل را اخراج کرد. در تمام این سالها اردوغان انتقادات تند خود را نسبت به اسرائیل تکرار می کرد و گاهی رفتار و عملکرد این کشور را با اعمال نازی ها مقایسه می نمود.
چنین به نظر می رسد که این دوران به تاریخ سپرده شده است، چون همه چیز از جمله موضع گیری سیاسی رئیس جمهور ترکیه نسبت به ابوظبی و قاهره در ماههای اخیر به طور کامل تغییر کرده است. سیاستی را که وی می خواهد نسبت به دولت اسرائیل اعمال کند، از همان قاعده پیروی می کند. در میانه ی ماه نوامبر، برای اولین بار از سال ۲۰۱۳ تا به حال ، با همتای اسرائیلی اش اسحق هرزوک و پس از آن با نفتالی بِنِت نخست وزیر این کشور گفتگو کرد. رهبر ترکیه برای نشان دادن حسن نیت خود این گفتگو ها را تنها چند ساعت پس از آزادی و مراجعت یک زوج اسرائیلی که به اتهام جاسوسی در ترکیه زندانی شده بودند، انجام داد. بنابر این موضوع بازگشت سفرای دو کشور کم و بیش از چند هفته تجاوز نخواهد کرد.
معنی رئال پولیتیک در زبان ترکی چیست؟
همه چیز نشان از آن دارد که چرخش و حتی تناقضات سیاسی موجود، در نتیجه ی خرابی و نابسامانی شدید وضعیت اقتصادی به رئیس جمهور ترکیه تحمیل شده است. با اطمینان نمی توان نتیجه گرفت که همه ی گزینه های اساسی اتخاذ شده از سوی وی در سیاست خارجی، در طول نزدیک به بیست سال اشتباه بوده است. اما مصلحت سنجی و عمل گرایی جدید، وی را متقاعد می کند که منافع او در تجدید روابط با دولت هایی است که تا به حال آنها را به صورت گاهی بسیار تند مورد سوء ظن و اتهام قرار می داد. و به همین روال لازم است پرخاش گری های ضد غربی و خطابه های آتشین خود در ارتباط با دفاع از مسلمانان یا منافع ملی ترکیه را به فراموشی بسپارد.
در حال حاضر تحول و گرایش وی به اعتدال بیشتر و تعامل و مماشات، مورد استقبال بسیاری واقع شده است. : در ناتو، مسئولین می توانند نفس راحتی بکشند. در ارتباط با اروپایی ها نیز به طور قطع همین طور. جایی که ماریو دراقی رئیس دولت ایتالیا در هشتم آوریل ۲۰۲۱ وی را با لقب « دیکتاتور» مورد خطاب قرار می داد. و بالاخره در خاورمیانه، که روی گردانی و عدم تعهد آمریکا دولت های مرتبط را به باز نگری ائتلاف های خویش وادار می سازد.
تنها عربستان سعودی تحت رهبری محمد بن سلمان مرموز است که تا به حال لااقل به صورت آشکار مهره هایش را به سمت آنکارا به حرکت در نیاورده است. ظاهرآ واکنش ترکیه در مورد موضوع خاشقچی، روزنامه نگار سعودی که در دوم اکتبر ۲۰۱۸ در کنسولگری عربستان در استانبول به قتل رسید، هنوز از خاطره ی محمد بن سلمان پاک نشده است. اردوغان در آن زمان از « جنایت» « سیاسی» برنامه ریزی شده ای که فرمان آن از سوی « بالاترین مقام عربستان سعودی» صادر شده بود، صحبت به میان آورده بود، و به دنبال آن حکم بازداشت بین المللی بسیاری از شهروندان عربستان سعودی، از جمله دو نفر از نزدیکان محمد بن سلمان را صادر کرد.
ترکیه ی تحت رهبری رجب طیب اردوغان خود از تشکیلاتی چون سازمان حقوق بشر و عفو بین الملل، که او را به دلیل تخلفات بیشماری در ارتباط با نقض حقوق بشر مورد اتهام قرار می دهند در امان نیست. این ریسک وجود دارد که دولت هایی که در حال تجدید روابط با حکومت ترکیه هستند، بهانه ای برای پشت پا زدن به او پیدا کنند. رئال پولیتیک یک اصطلاح آلمانی است که ترکها با آن آشنایی دارند، اما به طور یقین به ویژه در زبان عربی یا عبری از شدت و حدت کمتری برخوردار است.