در هویت پاکستانی همواره تاکید شده که با جدائی این کشور در سال ۱۹۴۷ از هند که پس از خروج بریتانیا اتفاق افتاد، پاکستان اولین دولت مدرنی بود که به نام اسلام تأسیس شد. این کشور در سال ۱۹۴۹ در قطعنامه ای اهداف خود را مشخص کرده بود: «حاکمیت بر کل هستی منحصراً در اختیار خداوند متعال است و قدرتی که او به دولت پاکستان از جانب مردمش تفویض کرده ، باید همچون مسئولیتی مقدس در حدودی که او مقرر کرده است ، اعمال شود» . مقدمه قانون اساسی فعلی که در سال ۱۹۷۳ تصویب شد، این جملات را به طور کامل بیان می کند. هویت دینی جمهوری اسلامی پاکستان که اکثریت جمعیت آن سنی هستند، رابطه قدیمی ای اما نامتقارن با عربستان سعودی ای بوجود آورده که پادشاه آن «حافظ حرمین شریفین» مکه و مدینه است.
مشارکتی بسیار قدیمی
در اوایل سال ۱۹۵۴، عربستان سعودی یک معاهده دوستی با پاکستان امضا کرد و روابط بدنبال جنگ هند و پاکستان در سال ۱۹۶۵ و جنگ ژوئن ۱۹۶۷ اسرائیل تقویت شد. در زمان دیکتاتوری ضیاء الحق (۱۹۷۷-۱۹۸۸)، یک پروتکل دفاعی جدید در سال ۱۹۸۲ امضا شد که به صدها افسر پاکستانی اجازه می‌داد تا برای مأموریت‌های آموزشی نزد نیروهای سعودی اعزام شوند، در همان حال اسلام‌آباد در حال ساخت مسجد فیصل ، بزرگترین مسجد جهان در آن زمان، بود که به افتخار پادشاه عربستان نامگذاری شد. پس از تهاجم روسیه به افغانستان در سال ۱۹۷۹، پاکستان و عربستان سعودی همکاری خود را تقویت کردند، سپس هنگامی که طالبان به قدرت رسید رایزنی شان ادامه یافت، بدون اینکه اسلام آباد بتواند ملا عمر را متقاعد کند تا اسامه بن لادن را آنطور که ریاض می خواست، اخراج کند.
در طول سال‌ها، پادشاهی از گسترش مدارس مذهبی در پاکستان با تکیه بر پیوند بین وهابیت سعودی و اسلام دیوبندی پاکستانی(۱) مورد علاقه ضیاءالحق، حمایت می‌کرد. این امر همچنین راهی برای مقابله با نفوذ ایران پس از انقلاب آیت الله خمینی در سال ۱۹۷۹، در پاکستانی با اقلیت شیعه ای قابل توجه بود.
ریاض در مواجهه با تحریم‌هایی که پس از آزمایش‌های هسته‌ای پاکستان در سال ۱۹۹۸ به وجود آمد، نفت را با شرایط بسیار ارزان به اسلام آباد تحویل می‌داد. اما در سال ۲۰۱۵، پارلمان پاکستان درخواست عربستان برای اعزام نیرو به یمن را رد کرد و به جای آن پیشنهاد میانجیگری بین ریاض و تهران را داد. در سال ۲۰۱۷، ژنرال راحیل شریف، رئیس سابق ستاد ارتش پاکستان، اولین فرمانده ائتلاف نظامی برای مبارزه با تروریسم، یک ساختار بین المللی مستقر در ریاض شد. و در سال ۲۰۱۸، پاکستان حمایت نظامی خود را برای حفاظت از مرز عربستان و یمن افزایش داد. در همان سال، ولیعهد محمد بن سلمان (MBS) به پاکستان بیش از ۶ میلیارد دلار (۵.94 میلیارد یورو) برای رویارویی با خطر عدم پرداخت بدهی هایش اهدا کرد و سرمایه گذاری آتی ۲۰ میلیارد دلاری (۱۹.79 میلیارد یورو) در گوادر را اعلام نمود. سرمایه گذاری در این بندر که نقطه پایانی کریدور اقتصادی چین و پاکستان است، با قصد تنوع بخشیدن به اقتصاد عربستان در چارچوب «چشم انداز ۲۰۳۰» انجام می گرفت که شاهزاده در حال راه اندازی آن است.
این اتحاد و همکاری بین دو کشور که همچون عمارتی با صبر و حوصله در طول دهه ها ساخته شده بود با بحران ۲۰۲۰ متزلزل شد.
اختلاف بر سر کشمیر
دهلی نو، پس از یک انتخاب مجدد پیروزمندانه ناسیونالیست هندو، نارندرا مودی، عملیات در کشمیر را در اوت ۲۰۱۹ آغاز کرد. این ایالت شاهزاده نشین سابق از زمان جنگ اول ۱۹۴۷-۱۹۴۸ نیمی توسط هند و نیمی توسط پاکستان اداره می شد . جنوب خط کنترل، ایالت جامو و کشمیر هند، که یک شورش در آن در سال ۱۹۸۹ به شدت سرکوب شد، شاهد حذف آخرین حاشیه های خودمختاری خود و تنزل این ایالت به رده «قلمرو اتحادیه» ، تحت کنترل مستقیم دهلی نو، بود. بدین ترتیب بخش مرزی شرقی چین، لاداخ، جدا شده و دره سرینگار، مهد قیام و مخالفان پارلمانی، زیر کنترل سخت نظامی قرار می گرفت.
در اسلام آباد، دولت ملی-پوپولیستی عمران خان، که می خواست پاکستان را به «مدینه جدید» تبدیل کند، با اعتراض به اینکار، مودی را با آدولف هیتلر مقایسه و از نسل کشی صحبت کرد. او از سازمان همکاری اسلامی (OIC) که در جده مستقر است و ۵۷ کشور را گرد هم می آورد، خواست که به این موضوع بپردازد. سازمان همکاری اسلامی، تحت نظارت عربستان سعودی، طبق معمول در مورد این موضوع محتاطانه عمل کرد و خود را به دادن بیانیه هائی توسط گروه تماس در مورد کشمیر و کمیسیون حقوق بشر آن محدود نمود. در مقابل، ترکیه، ایران و مالزی به صراحت سیاست هند در کشمیر را محکوم کردند.
اسلام آباد بدین ترتیب از ابتکار ماهاتیر محمد، نخست وزیر مالزی برای سازماندهی یک «اجلاس اسلامی» در کوالالامپور، در دسامبر ۲۰۱۹، با هدف رسیدگی به تمام مسائل تأثیرگذار بر جهان اسلام از جمله کشمیر ، استقبال کرد. زیر فشار ریاض که در این ابتکار اولین گام برای رقابت با سازمان همکاری اسلامی را می دید، عمران خان در آخرین لحظه انصراف خود از حضور در اجلاس کوالالامپور را اعلام کرد. اجلاسی که با حضور رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه، حسن روحانی رئیس جمهور ایران و امیر قطر حمد بن جاسم آل ثانی تشکیل شد.
در حالی که نشست وزیران سازمان همکاری اسلامی در مورد کشمیر ماه به ماه عقب می افتاد، شاه محمود قریشی، وزیر امور خارجه پاکستان، سرانجام در اوت ۲۰۲۰ هشداری غیرعادی به ریاض داد: او گفت اگر سازمان همکاری اسلامی نتواند این نشست را سازماندهی کند «مجبور خواهم بود از نخست وزیر عمران خان درخواست کنم از همه کشورهای اسلامی که مایلند در موضوع کشمیر در کنار ما باشند و از کشمیری های مظلوم حمایت کنند، دعوت کند».
در اقدامی تلافی جویانه، ریاض وام بدون بهره یک میلیارد دلاری (۹۹۹ میلیون یورو) ای را تعلیق کرد که در سال ۲۰۱۸ به پاکستان اهدا کرده بود و تحویل نفت با تاخیر پرداخت را تمدید نکرد. برای برون رفت از این بحران بی‌سابقه، ژنرال قمر جواد باجوا، فرمانده ارتش پاکستان، در ۱۷ اوت ۲۰۲۰ در یک سفر به ظاهر معمولی به عربستان سعودی رفت تا به روابط نظامی دوجانبه بپردازد. سفر موثر بود، چرا که وزارت امور خارجه پاکستان به سرعت عقب نشینی کرد و «بدون هیچ ابهامی» از مواضع سازمان همکاری اسلامی در مورد کشمیر قدردانی کرد.
مولفه تعیین کننده هند
چرا عربستان چنین موضع محتاطانه ای در قبال کشمیر دارد ؟ نکته کلیدی برای درک آن رابطه بین ریاض و هند است. این رابطه که در دولت مانموهان سینگ، حزب کنگره، برجسته شد (اعلامیه دهلی در جریان سفر ملک عبدالله در سال ۲۰۰۶، قرار داد مشارکت استراتژیک که در سفر سینگ به ریاض در سال ۲۰۱۰ امضا شد) ، در دوره نارندرا مودی، به شدت تشدید گردید. علی رغم اسلام هراسی ناسیونالیسم هندو، مودی روابط خود را با همه کشورهای حوزه خلیج فارس و در وهله اول رژیم سعودی توسعه داده است. عربستان نزدیک به ۲۰ درصد نفت وارداتی هند را تامین می کند، اما دو کشور قصد دارند جلوتر روند: بن سلمان اعلام کرده که در نظر دارد سرمایه گذاری ۱۰۰ میلیارد دلاری (۹۹ میلیارد یورو) در هند انجام دهد و مودی مهمان افتخاری نمایشگاه «داووس صحرا»، فورم سرمایه گذاری عربستان سعودی برای پروژه چشم انداز ۲۰۳۰، بود.
تجارت دوجانبه در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۲۱ به ۲۲ میلیارد دلار (۲۱.77 میلیارد یورو) رسید، در حالی که تجارت عربستان با پاکستان تا حد ۲ میلیارد (۱.98 میلیارد یورو) کاهش یافت. علاوه بر این، مشارکت هند و عربستان، که در سال ۲۰۱۹ تقویت شد، به عرصه امنیت و دفاع نیز گسترش یافت. هند تعدادی مهاجر در عربستان سعودی دارد (حدود ۲.2 میلیون نفر) تعداد مهاجران پاکستانی اندکی بیشتر (حدود ۲.4 میلیون) است. اولی شریک رسمی چشم انداز ۲۰۳۰ محمد بن سلمان است، دومی کشوری در بحران مالی است که برای کمک به ریاض (و صندوق بین المللی پول) روی می آورد. حتی قبل از تنش‌های سال ۲۰۲۰، پاکستان کنفرانس سازمان همکاری اسلامی که در مارس ۲۰۱۹ در ابوظبی برگزار شد را تحریم کرده بود. مهمان افتخاری این کنفرانس - رویدادی بی‌سابقه - وزیر امور خارجه هند، سوشما سواراج بود.
اتحاد علیرغم همه چیز
با این حال، رابطه پاکستان و عربستان سعودی همچنان برای اسلام آباد ضروری است و ریاض، پس از بحران ۲۰۲۰، قصد دارد نفوذ خود را بر دومین کشور مسلمان جهان از نظر جمعیت حفظ کند، البته وضعیت افغانستان پس از بازگشت طالبان و تنش بین رژیم سعودی و ایران نیز در این امر نقش دارند. در دسامبر ۲۰۲۱، کنفرانس سازمان همکاری اسلامی در اسلام آباد یک نشست ویژه در مورد افغانستان برگزار کرد. بدون سازماندهی کنفرانسی از وزرا در موردکشمیر، این سازمان راه حلی برای سازش دیپلماتیک یافت و جلسه ای در مارس ۲۰۲۲ در اسلام آباد برگزار کرد که پاکستان رهبران کشمیری را به آن دعوت کرده بود. بیانیه طولانی پایان اجلاس گواه دستور کار بسیار گسترده این نشست بود (مسائل اقلیمی، کووید، فلسطین، افغانستان، بوسنی، اوکراین، اصلاحات شورای امنیت و غیره) و در آن بصورت چشمگیری از میزبان اجلاس، عمران خان قدردانی شد . اجلاس اسلام هراسی را برجسته کرد که موضوعی عزیز برای عمران خان می باشد. و مهمتر از همه، از واژگان معمول دیپلماسی پاکستان، در مورد مسئله کشمیر استفاده نمود :
ما همبستگی تزلزل ناپذیر خود را با مردم جامو و کشمیر تجدید می کنیم و حمایت کامل خود را از حق مسلم آنها در تعیین سرنوشت، مطابق با قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد و سازمان همکاری اسلامی و خواسته های مردم کشمیر ابراز می کنیم. ما نقض گسترده حقوق بشر در جامو و کشمیر تحت اشغال غیرقانونی هند را محکوم می کنیم.
چند هفته بعد عمران خان پس از رای عدم اعتماد پارلمان قدرت را از دست داد. شهباز شریف که در ۱۱ آوریل ۲۰۲۲ به نخست وزیری انتخاب شد، دو هفته بعد به دعوت شاهزاده بن سلمان اولین سفر خارجی خود را به عربستان سعودی انجام داد و زیارت مدینه و مکه را با نشست سران در جده ترکیب کرد. بیانیه مشترکی که پس از آن «روابط برادرانه اسلامی» بین دو کشور را یادآوری می‌کند، بر تمایل به مشارکت اقتصادی شدیدتر و همگرایی در موضوعات مهم بین‌المللی (یمن، فلسطین، سوریه، عراق، افغانستان، اوکراین) تأکید می نماید. در مورد مسئله کشمیر، لحن تحول می یابد:
دو طرف بر اهمیت گفتگو بین پاکستان و هند برای حل و فصل مسائل بین دو کشور به‌ویژه مسئله جامو و کشمیر به منظور تضمین صلح و ثبات در منطقه تاکید کردند.
تعدیل لحن در مورد کشمیر به ما یادآوری می کند که روابط با هند تا چه اندازه برای ریاض اهمیت دارد. با اینهمه عربستان سعودی، سازمان همکاری اسلامی و بسیاری از کشورهای دیگر در ژوئن ۲۰۲۲ به روشنی سخنان سخنگوی حزب نارندرا مودی علیه همسر پیامبر را محکوم کردند. او به سرعت برکنار شد. دهلی در مقابل اظهارات سازمان همکاری اسلامی در مورد ممنوعیت حجاب در مدارس را که در ایالت کارناتاکا هند وضع شده بود، نامناسب ارزیابی کرد. آیا اسلام هراسی فزاینده ناسیونالیسم هندو خطری برای سیاست هند در خاورمیانه است ؟ و آیا این امر به طور غیرمستقیم فرصت مناسبی به پاکستان برای تجدید روابط با عربستان سعودی می دهد ؟ واقع بینی سیاسی قدرت سعودی هم در رابطه با اسرائیل و هم در مورد اویغورها ممکن است تقویت کننده این فکر باشد که ریاض به دنبال حفظ تعادل بین اسلام آباد و دهلی نو خواهد بود که هم در خدمت جاه‌طلبی‌های اقتصادی و هم منافع ژئوپلیتیکی‌اش است.