چرخش جدید ترکیه به سوی اسراییل

رجب طیب اردوغان، رییس جمهوری ترکیه و یاییر لاپید، نخست وزیر اسراییل در یک گفتگوی تلفنی در ۱۷ اوت ۲۰۲۲ درباره ازسرگیری روابط کامل دیپلوماتیک بین دو کشور و به ویژه انتصاب سفیر برای نخستین بار پس از سال ۲۰۱۸ توافق کردند. لاپید تأکید کرد که ازسرگیری این روابط، عاملی مهم برای ثبات منطقه است و موجب تقویت اقتصاد اسراییل و موضع آن در صحنه بین المللی می شود.

آنکارا دلیل خود برای تصمیم گرفتن به ازسرگیری روابط با اسراییل را دفاع از منافع فلسطینی ها عنوان می کند. مولود چاوش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، در مصاحبه با رادیو «خبر گلوبال» در ۲۳ اوت می گوید که مقامات حکومت خودگردان فلسطین (AP) و حماس از عادی سازی روابط ترکیه و اسراییل ابراز خشنودی می کنند زیرا این امر به ترکیه امکان می دهد از خواست فلسطینی ها بهتر حمایت کند. ترکیه برای توجیه تصمیم خود روی حکومت خودگردان فلسطین حساب می کند، زیرا این اظهارنظر زمانی بیان شد که محمود عباس، رییس حکومت خودگردان برای دیدار با اردوغان در ترکیه بسرمی برد. ریاض المالکی، وزیر امور خارجه فلسطین هم به نوبه خود در سخنانی در شبکه تلویزیونی سی ان ان ترکیه، عادی سازی روابط بین ترکیه و اسراییل را مرحله ای مفید برای هدف فلسطین توصیف کرد و افزود: «ما از تصمیم ترکیه تعجب نکردیم و از آن خشنودیم چون به فلسطین کمک خواهد کرد». این واکنشی است که با موضع ماه اوت ۲۰۲۰ هماهنگی ندارد. در آن زمان امارات متحده عربی روابط خود با اسراییل را عادی کرده بود و نبیل ابو رودینا، سخنگوی همین حکومت خودگردان فلسطین، بر علیه تصمیم امارات موضع گرفته و تأکید کرده بود که این تصمیم به زیان اقدامات صلح عرب ها است و خواهان لغو آن شده بود.

یک متحد تاریخی

از زمانی که در سال ۲۰۰۲ اردوغان در رأس حزب عدالت و توسعه (AKP) قرار گرفت و نخست وزیر شد، سیاست خارجی ترکیه نسبت به فلسطین دگرگون شده است. حمایت از مناطق اشغالی به این رهبر اسلام گرای محافظه کار امکان داد که تصویر خود را در دنیای عرب- مسلمان بهبود بخشد. اردوغان، کمی پس از به قدرت رسیدن از سال ۲۰۰۴ یک توافق مبادله آزاد با حکومت خودگردان فلسطین امضاء کرد که به ترکیه امکان می داد به صادرات کالا به ساحل غربی رود اردن بپردازد. (ارزش صادرات ترکیه در سال ۲۰۱۳ به فلسطین به ۲۹۰ میلیون دلار رسید). کمک ترکیه به حکومت خودگردان بین ۱۰ تا ۲۰ میلیون دلار در سال در نوسان بود و آژانس ترک همکاری و هماهنگی (TIKA) اقداماتی اجتماعی در سرزمین های فلسطینی انجام داد که از جمله آنها اجرای ۷۰ برنامه در دهه اخیر تنها در بیت المقدس شرقی و اعلام هدف ساختن یک مدرسه در هریک از شهرهای فلسطین بود. در سال ۲۰۱۴، استانبول میزبان یک کنگره بین المللی برای بازسازی نوار غزه، درپی حمله اسراییل بود که منجر به کشته شدن ۲۲۰۰ تن شد. دولت ترکیه به این مناسبت یک کمک ۲۰۰ میلیون دلاری اختصاص داد. همچنین، آنکارا کوشید حوزه نفوذ نمادین خود را با استفاده از میراث عثمانی گسترش دهد، چنان که این کار را در سال ۲۰۱۷ طی عملیات موسوم به «همگام با عبدالحمید» (۱) انجام داده بود و یک هیئت نمایندگی از شهرداری استانبول به بیت المقدس رفت تا بناهای دوران عثمانی شهر را تمیز کند.

اما، سیاست ترکیه در این مورد همواره چنین نبوده است. ازنظر تاریخی، ترکیه که درجریان جنگ اسراییل- عرب سال ۱۹۴۸ بی طرفی را برگزیده بود، نخستین کشور مسلمان بود که در ۲۸ مارس ۱۹۴۹ موجودیت اسراییل را به رسمیت شناخت. چند ماه بعد، در ژانویه ۱۹۵۰، آنکارا یک دیپلومات به نام سیف الله اِسِن را به عنوان نخستین کاردار به اسراییل فرستاد. در طول سال ۱۹۵۰، ترکیه به گروه کشورهای غربی ای پیوست که به تصمیم قاهره درمورد ممانعت از عبور کشتی های اسراییلی از کانال سوئز اعتراض کردند و دستگاه امنیتی «موساد» دفتری در خاک ترکیه گشود. در دوران جنگ سرد، پیوستن ترکیه به «ناتو» در سال ۱۹۵۲، جایی برای داشتن سیاستی به نفع فلسطینی ها نگذاشت و این امر تنها در برنامه های حزب های چپ ترکیه و نیز جنبش های جدایی طلب کرد بازتاب می یافت. حتی درسال ۱۹۵۴، عدنان مندرس، نخست وزیر ترکیه هنگام سفر به ایالات متحده، کشورهای عرب را به برسمیت شناختن اسراییل فراخواند.

وجود پیوندهای مهم بین نظامیان ترک و ارتش آمریکا، ترکیه را به توسعه تدریجی روابط با افسران ارشد ارتش اسراییل، در واکنش به ظهور حزب کارگران کرد ترکیه (PKK) واداشت. در آغاز سال های دهه ۱۹۸۰، جنگجویان کرد در اردوگاه دره بقاع لبنان آموزش می دیدند و این کار به مدد پیوندهایشان با سازمان آزادی بخش فلسطین (OLP) انجام می شد. در سال های آغاز دهه ۱۹۹۰، روابط ترکیه – فلسطین در بدترین سطح بود، درحالی که ارتش ترکیه قراردادهای دفاعی متعددی با تل آویو امضاء می کرد. نکته جالب این که، برخی از این توافق ها توسط حزب اسلامی رفاه امضاء شده بود که اردوغان به آن وابسته بود و به مدد آن به سمت شهردار استانبول انتخاب شد.

با این همه، کمی بعد و حتی پیش از پیروزی حزب عدالت و توسعه (AKP) به رهبری اردوغان ، روابط با سازمان آزادی بخش فلسطین به نحوی محسوس بهبود یافته بود. این امر بخاطر آن بود که آنکارا می خواست از وضعیت جدید اقتصادی ای که توافق های اسلو در سال ۱۹۹۳ به وجود آورده بود استفاده کند. حتی پیش از گفتگوهای کمپ دیوید در سال ۲۰۰۰، بولنت اجویت، نخست وزیر ترکیه تصمیم گرفت نقش میانجی را بین فلسطین و اسراییل ایفا کند و پیشنهاد کرد اسراییل اداره اماکن مقدس مذهبی در بیت المقدس را به مشارکت بگذارد. دولت ترکیه درعین حمایت از حقوق فلسطینی ها در دستیابی به یک حکومت مستقل، یاسر عرفات، رهبر وقت سازمان آزادی بخش فلسطین را متقاعد کرد که برنامه خود برای اعلام استقلال فلسطین ، درپی انتفاضه دوم که در سپتامبر ۲۰۰۰ شروع شد را به تعویق اندازد.

یک موقعیت برای سیاست داخلی

نخستین سال های به قدرت رسیدن اردوغان، همزمان با عمیق تر شدن انشقاق بین حماس و مقامات حکومت خودگردان فلسطین به رهبری «فتح»، و نیز چرخش صحنه سیاسی اسراییل به راست بود. این تغییرات ترکیه را به ایفای نقشی فعال به عنوان حامی منافع فلسطینی ها واداشت.

در سال ۲۰۰۶، احمد داود اوغلو، وزیر آتی امور خارجه ترکیه، کارزاری دیپلوماتیک براه انداخت تا واشنگتن را متقاعد کند که پیروزی حماس در انتخابات باید به عنوان یک موقعیت، و نه یک تهدید، درنظر گرفته شود. در آن زمان، آنکارا درصدد بود با اِعمال نفوذ بر روی رهبران حزب اسلامی فلسطین، آنها را به پیوستن به صحنه سیاست بین المللی وادارد و به روابط ممتازشان با ایران و سوریه پایان دهد. حزب عدالت و توسعه (AKP) درعین حال می کوشید حسن روابط خود با همه طرف های درگیر در مناطق اشغالی را حفظ کند. سال بعد، ترکیه میزبان نشستی شد که شیمون پرز، رییس جمهوری اسراییل و محمود عباس، همتای فلسطینی او در آن شرکت داشتند.

درواقع، نقطه تنش بین اسراییل و ترکیه، نه در سیاست های هوادارانه اسلامی یا گفتمان مربوط به آزادی فلسطین که ورد زبان آنکارا است، بلکه در اثرات این مسئله بر سیاست های داخلی هریک از این دو کشور است. به این ترتیب، هنگامی که کشتی کمک های غیرنظامی ترکیه به نام مرمره در راه رسیدن به غزه در ماه مه ۲۰۱۰ هدف قرار گرفت و منجر به کشته شدن ۹ نظامی ترک شد، نخستین دغدغه دولت حزب عدالت و توسعه (AKP)، استفاده از این رویداد برای پیشبرد گفتمان خود درمورد اتحاد مسلمانان و حمایت از موضوع فلسطین با هدف افزایش محبوبیت در کشور خود و نیز در دنیای مسلمان بود.

این گرایش در سال ۲۰۱۳ با تظاهراتی تقویت شد که درمخالفت با تخریب پارک گزی، ریه تنفسی استانبول، در این شهر برگزار شد. تجمع برگزار شده در میدان تقسیم، برای ابراز مخالفت بخشی از مردم با سیاست های اقتدارگرای حزب عدالت و توسعه و علیه فساد نزدیکان اردوغان، به ویژه پسرش بلال اردوغان بود. در این تجمع ۵ تن توسط نیروهای انتظامی کشته و بیش از ۸ هزار تن مجروح شدند. در اینجا نیز، مسئله فلسطین، که مقامات دولتی فعالان مخالف را تحت نفوذ صهیونیسم معرفی می کردند، خیلی مفید واقع شد و چنین عنوان کردند که این مخالفت ها بخاطر نقش اردوغان به عنوان رهبر دنیای مسلمان است. یک نظرسنجی انجام شده توسط موسسه پژوهش و مشاوره کوندا، تأیید می کند که این تبلیغات موثر واقع شده و ۴۰ درصد از افراد مورد پرسش تظاهرات را «مبارزه دموکراتیک برای حقوق شهروندان و آزادی» می دانستند، اما اکثریت آن را توطئه ای علیه ترکیه می پنداشتند.

«فتح» و اسراییل منافع مشترک دارند

به رغم سرد شدن روابط دیپلوماتیک بین آنکارا و تل آویو، درپی رویداد کشتی مرمره، روابط بازرگانی بین دو کشور ادامه یافت و میزان مبادلات به ۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ رسید. دستگاه های اطلاعاتی تحت مدیریت هاکان فیدان، همچنان موضع گیری های آنکارا و تل آویو درمورد مسائل امنیتی، به ویژه درمورد سوریه را هماهنگ می کردند. به موازات این امر، روابط دیپلوماتیک در سال 2018 هنگامی رو به وخامت نهاد که آنکارا، در واکنش به سرکوب شدید تظاهرکنندگان فلسطینی در غزه، نماینده خود از تل آویو را فراخواند و سفیر اسراییل را نیز اخراج کرد. این امر درپی تصمیم دونالد ترامپ، رییس جمهوری پیشین آمریکا درمورد انتقال سفارت آمریکا به بیت المقدس بود. در همان زمان، رجب طیب اردوغان، که رییس جمهوری شده بود، اعلام کرد که اگر ایالات متحده به تهدید خود درمورد قطع کمک به حکومت خودگردان فلسطین (AP) عمل کند، ترکیه به آن واکنش نشان خواهد داد.

این تعهد نشان دهنده نزدیکی فزاینده فتح و آنکارا، به رغم پیوندهای تنگاتنگی است که بین دولت حزب عدالت و توسعه و حماس وجود دارد. ترکیه همواره این را پذیرفته که حکومت خودگردان فلسطین، تحت سلطه فتح، دولت مشروع فلسطین است و مدیریت کنونی حزب در ژوئن ۲۰۱۷ از این که ترکیه گفتگوهای انجام شده بین حماس و محمد دهلان، رییس برکنار شده فتح را محکوم کرد، استقبال کرده بود. نزدیکی با رام الله بر وضعیت در محل نیز اثر گذارد. در ۲۵ فوریه ۲۰۱۵، رییس امور مذهبی ترکیه تصمیم گرفت که دیدار از مسجد الاقصی را در برنامه زیارت ۳ روزه زائران ترک، پیش از حج و سفر به شهرهای مقدس مکه و مدینه بگنجاند. تعداد بازدید کنندگان ترک در سال ۲۰۱۶ به ۱۵۸۶۴ تن رسید و در سال ۲۰۱۷ به ۲۳۳۱۲ تن افزایش یافت. عمر الغسوانی، امام و مدیر مسجد الاقصی در اکتبر ۲۰۱۷ به تارنمای المونیتور گفت: «بازدیدکنندگان ترک مهم ترین جامعه مسلمانی است که از مسجد الاقصی دیدار می کند و در نمازهای جمعه حضور می یابد».

اما، فتح به آنکارا ایراد می گیرد که بدون مشورت با آن، رهبران فلسطینی را در خاک خود می پذیرد و پذیرای دهها تن از کارکنان حماس است. این کار به دولت اردوغان امکان می دهد نفوذی واقعی بر حماس داشته باشد. این انتقادی است که اسراییل هم با آن موافق است زیرا روزنامه الشرق الاوسط، که با پول عربستان سعودی در لندن منتشر می شود، به نقل از منابع سیاسی اسراییل، در مقاله ای به تاریخ ۲۸ دسامبر ۲۰۲۰ نوشت که درطول دوره قبلی نزدیک شدن آنکارا و تل آویو، دولت اسراییل پاسخ مثبتی به اقدامات رجب طیب اردوغان با هدف بهبود روابط دو کشور نداده است. درواقع، تل آویو خواهان آن است که ترکیه در حمایت خود از حماس بازبینی نموده و از فعالیت نظامی آن پشتیبانی نکند.

درواقع، در مارس ۲۰۲۲ آنکارا از دهها تن از افراد نظامی حماس خواست که خاکش را ترک کنند و به رهبران آن گفت که دیگر به آنها کمک نظامی نخواهد داد. بنابر نوشته روزنامه ترک «حریت» در تاریخ ۱۵ فوریه ۲۰۲۲، یک سال و نیم است که آنکارا مجرایی مخفی برای گفتگو با بسیاری از کشورهای منطقه، ازجمله اسراییل را مدیریت می کند «که هدف آن یافتن مقری جدید برای حماس است». رییس جمهوری اردوغان در شرایطی که بحران اقتصادی و کاهش ارزش پول ملی جریان دارد و زمان انتخابات ریاست جمهوری در ژوئن ۲۰۲۳ هم نزدیک می شود، در اولویت های خود بازبینی می کند.

تغییر جهت پس از بهارهای عرب

انگیزه های عادی سازی روابط ترکیه تأکیدی بر گفتمان دوگانه با سازمان آزادی بخش فلسطین درباره مسئله عادی سازی است، زیرا کشورهای عربی که روابط خود با اسراییل را عادی می کنند را به کمک به اقتصاد اشغالگر اسراییلی متهم می کند، درحالی که حجم مبدلات بازرگانی ترکیه با اسراییل در سال ۲۰۲۱ به ۸.۱ میلیارد دلار رسیده است. این رقم تا پایان سال ۲۰۲۲ افزایش یافته و به ۱۰ میلیارد دلار خواهد رسید.

همچنین، آنکارا قصد دارد در مورد گاز مدیترانه با اسراییل همکاری نموده و با افزودن یک خط لوله گاز از دریا، گاز اسراییل در حوزه لِویتان را به خاک ترکیه انتقال دهد. ترکیه می خواهد بخشی از این گاز را برای مصرف خود بخرد و بخشی دیگر را با استفاده از خط لوله سراسری گاز ازپیش موجود به اروپا صادر کند. شرکت زورلو هولدینگ ترکیه، درحال گفتگو با دولت اسراییل برای ساخت یک خط لوله است که هزینه آن می تواند به ۲.۵ میلیارد دلار بالغ شود.

در عرصه گردشگری، شمار گردشگران اسراییلی در ترکیه به رکورد ۵۶۰ هزار تن رسیده که ۳۵۸ هزار تن از آنها با هواپیماهای ترکیش ایرلاین سفر می کنند. این شرکت هواپیمایی ترکیه، درحال حاضر ۱۰ پرواز روزانه بین تل آویو و استانبول دارد. در سوی اسراییل، بنابر نوشته روزنامه اسراییلی «هیوم» در تاریخ ۲۱ ژوییه ۲۰۲۲، مقامات فرودگاهی اسراییل درنظر دارند پروازهایی بین المللی نیز برای فلسطینی ها از فرودگاه «رامون»، نزدیک ایلات، به سوی ترکیه با مشارکت شرکت هواپیمایی «ترکیش پگاسوس» ترتیب داده و با این کار امکان سفر فلسطینی ها از مناطق اشغالی را بدون نیاز به گذر از مرز اردن فراهم کنند.

همچنین، بازگشت روابط ترکیه و اسراییل به وضعیت عادی در شرایط پس از قیام های سال ۲۰۱۱ در دنیای عرب است. بی ثباتی حاکم بر منطقه موجب پسروی مسئله فلسطین شده و بیشتر کشورهای منطقه را به تمرکز بر روی مشکلات داخلی، و در مواردی حتی عادی سازی روابط با اسراییل واداشته است. وضعیتی که ترکیه نیز به آن دچار است. درواقع، سیاست مداخله گرانه آنکارا در حمایت از جنبش های اسلام گرای ناشی از این قیام ها، با سرنگونی اخوان المسلمین در مصر و تونس و بدتر شدن وضعیت در سوریه به پایان خود رسیده است. به علاوه، اپوزیسیون داخلی هم از سیاست خارجی اردوغان انتقاد می کند.

اکنون آنکارا می کوشد روابط خود با کشورهای عرب، به ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی که هردو در وضعیت خوبی با اسراییل هستند و مصر – کشوری که آن را واداشت درحمایت خود از اسلام گراها تجدیدنظر کند- را متعادل نماید. در این شرایط، مسئله فلسطین یک موضوع اختلاف نظر با بیشتر کشورهای منطقه نیست و خیلی بیش از آن که مسئله ای سیاسی باشد، موضوعی امنیتی است.

۱- عبدالحمید دوم (۱۸۴۲-۱۹۱۸) آخرین پادشاه امپراتوری عثمانی با قدرتی مطلقه بود.