ترکیه: اردوغان اجرای «چشم انداز ۲۰۲۳» خود را به تاریخی خیلی دور موکول می کند

۲۹ اکتبر ۲۰۲۳ روزی است که بسیاری انتظار آن را می کشند. دراین روز که صدمین سال تأسیس جمهوری ترکیه است، مقامات این کشور باید کارنامه خود درمورد «چشم انداز ۲۰۲۳» را عرضه کنند. این کارنامه شامل فهرستی از هدف های بلندپروازانه ای است که از سال ۲۰۱۱ توسط «حزب عدالت و توسعه» (AKP) تعیین شده و بنابوده که ترکیه را، ۱۰۰ سال پس از تأسیس جمهوری ، به صورت کشوری توسعه یافته و مهم در صحنه بین المللی درآورد.

هدف هایی بلندپروازانه و یکپارچه کننده

در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۱، اردوغان که در آن زمان نخست وزیر بود، دربرابر ۳ هزار تن که در پایتخت کشور برای شرکت در گردهمایی «ترکیه به سوی ۲۰۲۳» توسط «حزب عدالت و توسعه» (AKP) گردهم آمده بودند، برای نخستین بار دیدگاه خود برای ۲۰۲۳ را مطرح کرد. بر مبنای این دیدگاه، ترکیه می باید از وضعیت آن زمانی خود به عنوان یک بازیگر درجه دو در عرصه بین المللی، تبدیل به یک قدرت مهم می شد.

«چشم انداز ۲۰۲۳» که در آغاز شامل ۲۶ هدف بود، که هم بلندپروازانه و هم یکپارچه کننده می نمود. ساخت ۱۵ هزار کیلومتر جاده، یا اجرای برنامه های بهسازی شهری و کشاورزی بسیار گسترده در آناتولی جنوب شرقی و شرقی از جمله این هدف ها بود. هدف از اجرای این برنامه ها این بود که این مناطق را با ایجاد زیرساخت ها، به ویژه بنای سد بر رودخانه های دجله و فرات، از انزوا خارج نموده و به درجه یک قدرت بزرگ کشاورزی و آبی برساند.

از جنبه اجتماعی هم، هدف اعلام شده «چشم انداز ۲۰۲۳» این بود که نرخ بیکاری در آن سال بیش از ۵ درصد نباشد، میزان تحصیلات دوره دبیرستان به ۱۰۰ درصد برسد و نظام بیمه بهداشت و درمان همگانی برقرار شود. به عنوان نمونه، وزیر آموزش ملی فهرستی از هدف ها را تحت عنوان «آموزش در چشم انداز ۲۰۲۳» منتشر کرد که بنابر آن «فرزندانی خوشبخت در ترکیه ای قدرتمند» درس می خواندند.

با آن که بیشتر این هدف ها دقیق و و محاسبه شده به نظر می رسید، برخی دیگر، دستکم برای اجرا بیشتر مبهم و دامنه آن غیرشفاف بود. به این ترتیب، اردوغان وعده می داد که «راه دموکراسی را ادامه داده» یا حتی «به میزان آزادی ها بیافزاید» و با این کار به «چشم انداز ۲۰۲۳» بیشتر جنبه اعتقادی تا فنی می داد. این هدف ها با چنان سهولتی تصویب شد که «حزب عدالت و توسعه» (AKP) توانست از سال ۲۰۱۱ تاکنون قدرت را در دست نگهدارد. این درحالی بود که انتقادهای اپوزیسیون با نزدیک شدن موعد ۲۰۲۳ بیش و بیشتر می شد و در موارد زیادی که بیش از پیش غیرقابل اعتراض بود، شکست کلی «چشم انداز ۲۰۲۳» عیان شد. این شکست ها، هم به رویدادهای ژئوپولیتیک یک دهه ای و هم خطاهای سیاسی- اقتصادی ائتلافی که قدرت را در دست داشت، نسبت داده شد.

موفقیت در بسیاری از بخش ها

البته، سیاست های اراده گرایانه سبب شد موفقیت های بارزی در بسیاری از زمینه ها به دست آید. براین روال، درحالی که ترکیه امیدوار بود در سال ۲۰۲۳ پنجمین کشور گردشگر پذیر دنیا شود، در سال ۲۰۲۱ به مقام چهارم دست یافت و از ایتالیا یا ایالات متحده پیشی گرفت. موفقیت در بخش حمل و نقل هم چشمگیر بود و با احداث ۲۸۶۵۰ کیلومتر جاده ساخته شده در سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۲، دو برابر هدف تعیین شده برای ۲۰۲۳ راه ساخته شد.

این زیرساخت های عظیم، با آن که اپوزیسیون به دلیل های مختلف از آنها انتقاد می کرد، نشان دهنده توسعه فناوری و تدارکاتی ترکیه است: فرودگاه استانبول، که از نظر ظرفیت بزرگ ترین فرودگاه دنیا است، در سال ۲۰۱۸ ، دوسال پس از گشایش «اوراسیا» در سال ۲۰۱۶، نخستین تونل زیر آبی در «بوسفور» افتتاح شد. دوسال پیش از آن هم صدمین سال ساخت پل «چاناکال» که در سال ۱۹۱۵ ساخته شده و طولانی ترین پل معلق جهان بر فراز تنگه «داردانل» است جشن گرفته شده بود. آغاز برنامه ساخت کانال استانبول در سال گذشته هم در چهارچوب برنامه هایی است که رییس جمهوری ترکیه آنها را با عنوان «برنامه های خارق العاده» توصیف می کند.

در زمینه اجتماعی، بخش پزشکی نیز شاهد موفقیت هایی قابل ملاحظه بوده است: با ۲.۰۵ پزشک برای هر هزار تن جمعیت (۱) در سال ۲۰۲۱ و افزایش ۱۸.۵ درصدی چگالی پزشکی از سال ۲۰۱۱، آنکارا به راحتی می تواند در سال ۲۰۲۳ به هدف تعیین شده ۲.۱ پزشک برای هر هزار تن در سال ۲۰۲۳ دست یابد و مردم خود را از یک نظام بیمه درمانی همگانی برخوردار کند. با آن که چنان که اردوغان وعده داده بود، همه مردم ترکیه در سال ۲۰۲۳ به اینترنت پرسرعت دسترسی نخواهند داشت، این هدف عملا به دست آمده و در ماه اوت ۲۰۲۲ حدود ۹۲ درصد مردم به آن دسترسی داشته اند. این موفقیتی شایان توجه است زیرا در سال ۲۰۱۱ تنها ۴۳.۱ درصد از مردم به اینترنت دسترسی داشتند.

همچنین، «حزب عدالت و توسعه» (AKP) قصد دارد روی موفقیت های بسیار خود در عرصه تسلیحات، به ویژه ساخت پهپادها سرمایه گذاری کند. در کمتر از ۱۰ سال، به همت سلجوق بایراکتار، مهندس و داماد رییس جمهوری اردوغان، ترکیه توانسته خود را به عنوان مرجعی در زمینه تولید پهپادهای مسلح تثبیت کند. در اول اوت ۲۰۲۲، ۱۴ کشور خریدار پهپادهای «بایراکتار تی بی ۲ »( Bayraktar TB2) بودند و ۱۶ کشور دیگر هم به خرید و سفارش احتمالی آن علاقه نشان داده بودند. به لطف تلاش های مقامات، صنایع تسلیحاتی ترکیه در حدود ۷۰ درصد از نیاز به کمک خارجی مستقل است، درصورتی که در سال ۲۰۱۱ این میزان ۵۲ و در سال ۲۰۰۳ حدود ۲۵ درصد بوده است.

اما با این حال صنعت تسلیحات موفق به غلبه بر موانع بزرگ در عرصه های مهم مانند موتوریزه کردن محلی تجهیزات نشده و نتوانسته آنها را به صورت مستقل، مانند بالگردهای «اتک ۲»( ATAK-II) یا پهپادهای «قیزیلما»( Kızılelma) بسازد یا طراحی کامل آنها را، چنان که برای جنگنده های شکاری «تای تی اف- ایکس»( TAI TF-X) یا تانک های «تی 1 آلتای»( T1 Altay) صورت گرفته، به انجام برساند. مقامات ترکیه می کوشند این شکست ها را با تأکید بر نمونه موتورهای اوکراینی «اتک ۲» که در ترکیه تولید خواهد شد یا «تای تی اف- ایکس» بپوشانند که نخستین پرواز آزمایشی خود را در سال ۲۰۲۳ انجام می دهد.

پسروی تولید ناخالص داخلی و بالارفتن بیکاری

به نظر می آید که هدف های دیگری در «چشم انداز ۲۰۲۳» به دشواری قابل دستیابی باشد. به این ترتیب، هدف بلندپروازانه یافتن جایگاه در میان ۱۰ قدرت بزرگ جهانی ازنظر تولید ناخالص داخلی (PIB)، کشور در سال ۲۰۲۱ تنها توانسته جایگاه بیستم را داشته باشد. ازنظر تولید ناخالص داخلی سرانه، این رقم در سال ۲۰۲۱ مبلغ ۹۳۲۷ دلار بود که نسبت به ۱۰ سال پیش از آن کاهش ۱۹۰۳ دلاری داشت و با ۲۵ هزار دلار پیش بینی شده در «چشم انداز ۲۰۲۳» فاصله زیاد دارد. نرخ پیش بینی شده بیکاری هم در سال ۲۰۲۱ دوبرابر هدف تعیین شده یعنی ۱۰.۶ درصد است. حجم صادرات که در سال ۲۰۲۱ به نقطه اوج ۲۲۵.۴ میلیارد دلار رسید، با ۵۰۰ میلیارد دلار پیش بینی شده برای سال ۲۰۲۳ فاصله بسیار زیاد دارد. به علاوه، هیچ یک از بنادر کشور، به رغم وعده های مقامات ترک، در شمار ۱۰ بندر مهم دنیا نیست. بندر «امبارلی»، نزدیک استانبول تنها در جایگاه پنجاه و ششم است.

درعرصه منابع طبیعی و سوختی، تنها مرکز هسته ای «اکویو» قرار است در سال ۲۰۲۳ شروع به کار کند و این به رغم وعده هایی است که رییس جمهوری ترکیه درمورد آغاز به کار ۲ مرکز هسته ای دیگر داده است. مصرف سوخت، که بنابوده بین ۲۰۱۱ و ۲۰۲۳ حدود ۲۰ درصد کاهش یابد، نه تنها کم نشده، بلکه ۴۹.۶ درصد هم افزایش یافته است. سرانجام این که فقط ۱۳.۸ درصد از زمین های کشاورزی قابل آبیاری است که در سال ۲۰۲۱ افزایشی ناچیز در حد ۰.۲ درصد داشته، در حالی که هدف تعیین شده برای سال ۲۰۲۳، ۱۰۰ درصد بوده است.

پخش روایت خود قربانی نمایی

در جاهایی که شکست آشکار است، مقامات ترک می کوشند ادعای پیروزی کنند. پنهان کردن برخی از این شکست ها، به ویژه در عرصه اقتصادی، دشوارتر از بقیه است. مردم که از چند سال پیش زیر مهمیز سقوط تاریخی ارزش لیره ترک هستند، با ناتوانی می بینند که قدرت خریدشان بیش از پیش کاهش یافته و آینده حرفه ای جوانان را تیره و تار می کند. جوانانی که، به ویژه تحصیل کرده تر هایشان، هرچه بیشتر کشور را ترک می کنند. به این ترتیب، در ۱۱ ماه اول سال ۲۰۲۱، بیش از ۱۳۶۰ پزشک ترکیه را به مقصد اروپا و ایالات متحده ترک کرده اند و به نوشته روزنامه «سوزجو» پدیده آشکار دیگر شمار فزاینده دانشجویانی است که از برنامه مبادله دانشجوی «آراسموس»برای فرار از ترکیه و درخواست پناهندگی در اروپا استفاده می کنند.

«حزب عدالت و توسعه» (AKP) دربرابر این شکست ها پخش روایت خود قربانی نمایی را برگزیده است. به نظر اردوغان و همراهانش، شکست «چشم انداز ۲۰۲۳» ناشی از عدم قابلیت مقامات نیست، بلکه بیشتر محصول یک رویداد ژئوپولیتیکی نامساعد و به ویژه مداخله قدرت های خارجی است. درواقع، ترکیه در طول سال ها به صورت سرزمین «توطئه پنداری» درآمده است. ملیح گوکچک، شهردار پیشین آنکارا در توییت های متعددی در سال ۲۰۱۷، جنبش «گولن» را متهم می کرد که می خواهد اقتصاد ترکیه را با کمک قدرت های خارجی و به عنوان نمونه با ایجاد زلزله مصنوعی در استانبول، به زانو درآورد.

این فرد یک نمونه منزوی نیست و نظریه های توطئه را خود رییس جمهوری نیز تغذیه می کند. درواقع، او 7معتقد است که «مغز» یا ذهنی برتر وجود دارد که هدفش آسیب زدن به ترکیه است. مغزی که حملات انجام شده در خاک ترکیه توسط «حزب کارگران کرد ترکیه» (PKK)، جنبش «گولن» و از جمله قصد کودتای ۱۵ ژوییه ۲۰۱۶ یا حتی «سازمان حکومت اسلامی» (داعش) را در سال های اخیر هماهنگ می کند.

از دید افکار عمومی، باور به این که قدرت های خارجی می کوشند مانع توسعه ترکیه شوند، متکی بر رویداد های اخیر این ظن را تقویت می کند. تحریم های اِعمال شده به ترکیه توسط ایالات متحده در سال ۲۰۱۸، در چهارچوب زندانی کردن کشیش برانسون، درواقع همزمان با ایجاد بحران پولی بزرگی شد که «حزب عدالت و توسعه» (AKP) و متحدانش آن را یک عمل خصمانه هماهنگ شده توسط قدرت های خارجی معرفی کردند. یک نظرسنجی انجام شده توسط موسسه آنکارایی «متروپل آراشتیرما» در آوریل ۲۰۱۸، نشان می دهد که ۵۹ درصد از رأی دهندگان به AKP این بحران را به مداخله خارجی (۲) نسبت می دهند.

سال بعد، در اکتبر ۲۰۱۹، اِعمال تحریم های تجهیزات و فناوری های نظامی متعدد اعلام شده توسط کشورهای مختلف اروپا و آمریکای شمالی، درپی انجام عملیات «چشمه صلح» در روژاوا [کردستان سوریه] هم به رواج روایت وجود توطئه بین المللی با هدف آسیب رساندن به ترکیه کمک کرد. درواقع، این تحریم ها ظرفیت تولید و نگهداری بسیاری از محصولات ضروری برای نیروهای ترک، به ویژه پهپادهای جنگی را کاهش داد.

با این حال، «حزب عدالت و توسعه» (AKP) که دغدغه ارتقاء وضعیت تحت کنترل درازمدت اردوغان را دارد، تحقق وعده های پیشین را به جای ۲۰۲۳ به سال های ۲۰۵۳ و ۲۰۷۱ موکول کرده است. این تاریخ ها، که رییس جمهوری مرتب از آنها یاد می کند، به ترتیب مربوط به ششصدمین سال تسخیر استانبول توسط عثمانی ها (۱۴۵۳) و هزارمین سال پیروزی سلجوقی ها علیه نیروهای امپراتوری روم شرقی (بیزانس) در نبرد «منزیکرت» (۱۰۷۱) است که دروازه های آناتولی را به روی ترک ها گشود و ازنظر «حزب عدالت و توسعه» (AKP) زمان تأسیس ترکیه محسوب می شود (۳). رییس جمهوری ترکیه و متحدان او ترجیح می دهند انجام وعده های خود را به نیمه دوم قرن بیست و یکم موکول کنند. اردوغان، با همان شور و شوقی که برای «چشم انداز ۲۰۲۳» ابراز می کرد، اطمینان می دهد که: «ما آینده را برای سال های ۲۰۵۳ و ۲۰۷۱، به خواست خدا، خواهیم ساخت و اینها نقطه عطف های [...] تاریخ ما خواهد بود».

۱- سازمان بهداشت جهانی داشتن حداقل ۲.۳ پزشک برای هر هزار نفر را مطلوب می داند.

۲- « Forty-two percent of Turks say lira’s drop is foreign plot », Ahval, 18 mai 2018.

۳- گواه اهمیت این تاریخ برای مقامات، مناره های مسجد چاملیجا است، که در سال ۲۰۱۹ در استانبول افتتاح شد، هر کدام ۱۰۷.۱ متر ارتفاع دارند.