گزارش

شکاف در میان شیعیان عراق

دو جریان بزرگ سیاسی شیعه عراق، درگیر در نزاع های داخلی، کشور را به سوی بی ثباتی می برند. با آن که در حال حاضر مرجعیت عالی مذهبی توانسته تا حدی طرفین دعوا را آرام کند، کسی نمی داند این امر تا چه زمان دوام خواهد یافت و در طول این مدت، ضرورت های اقتصادی و اجتماعی روز بروز حادتر می شود. گزارشی از بغداد، شهرک صدر و نجف.

پس از یک سال فلج بودن دستگاه حکومت، انتخاب یک رییس جمهوری توسط مجلس عراق در ۱۳ اکتبر ۲۰۲۲، و بخصوص تعیین نخست وزیر جدید، به طور نظری در کشور آرامش برقرار کرد. این رویداد که درپی یک زورآزمایی ۱۲ ماهه بین دو نیروی سیاسی بزرگ شیعه کشور رخ داد، آن را از بحران خارج نمی کند. درواقع، انتخابات مجلس قانونگذاری در اکتبر سال ۲۰۲۱، نتیجه جنبش اعتراضی اکتبر سال ۲۰۱۹ (1) بود که باعث سردرگمی مردم در انتخاب بین مقتدی صدر تندرو، که نقش قهرمان حفظ حاکمیت عراق را ایفا می کند و «چهارچوب هماهنگی»، ائتلافی از حزب ها و شبه نظامیانی که عمدتا هوادار ایران هستند می شود. به نظر می آید که شیعه سیاسی عراق، در کشمکش میان این دو نیروی آشتی ناپذیر شکاف برداشته است.

این رقیبان و نیروهای قدرتمند سیاسی و نظامی، که نمی توانند به کمترین توافقی دست یابند، طی ماه ها زندگی سیاسی کشور را فلج کردند. تابستان امسال، باز ناگهان تنش در میان این دو نیرو بالا گرفت. هردو در «منطقه سبز» - که مرکز قدرت سیاسی است- دست به اشغال محل و تظاهرات زدند. آنچه که غیرقابل اجتناب به نظر می رسید رخ داد و در شب ۲۹ اوت، رودررویی بین نیروهای دو طرف دهها کشته بجا گذاشت.

خوشبختانه طی چند ساعت وضعیت آرام شد. با آن که توضیح چرخش مقتدی صدر درمورد هوادارانی که خود آنها را به منطقه سبز فراخوانده و سپس از آنها خواست آن را ترک کنند، دشوار است، به نظر می رسد که آیت الله علی سیستانی در پایان دادن به رودررویی ها نقش داشت. تأیید این امر دشوار است زیرا روحانی ۹۲ ساله و نزدیک ترین همکارانش از هرگونه اظهارنظر خودداری کرده اند.

اما، بسیار بعید به نظر می رسد که این «فتنه» جدید پایان یافته باشد: اعلام ترک فعالیت سیاسی توسط مقتدی صدر در اوج بحران، و بعد تصمیم او در واداشتن ۷۳ نماینده تشکل سیاسی خود به استعفا، راه را برای حریفانش یعنی «چهارچوب هماهنگی» گشود. برخی از حامیان او به سرعت به تشکل رقیب پیوستند و این امر موجب شد که دو حزب کرد عراقی در وضعیتی حساس برای تعیین رییس جمهوری قرار گیرند. حزب دموکراتیک کردستان عراق (PDK) خاندان بارزانی، که جزء متحدان جریان صدر بود، سرانجام گزینش عبداللطیف رشید، وابسته به اتحاد میهنی کردستان عراق (UPK) وابسته به خاندان طالبانی را پذیرفت. حل مسئله انتخاب رییس جمهوری پیامدهای دیگری نیز داشت. درواقع، ترتیب نظام سیاسی عراق این است که پس از انتخاب رییس جمهوری توسط مجلس، او باید ظرف ۱۵ روز نخست وزیر را از حزبی که در مجلس دارای بیشترین تعداد کرسی است برگزیند و این فرد از «چهارچوب هماهنگی» انتخاب شد. این ضربه آخر برای مقتدی صدر، باعث شد که محمد شیاع السودانی، استاندار سابق استان میسان و وزیر پشین ، نخست وزیر شود. با این حال، رهبر جریان صدر انتصاب او به نخست وزیری را به تندی (و برخلاف روند عادی) در ژوییه ۲۰۲۲ رد کرد و هوادارانش را به اشغال مجلس تحریک نمود. در جریان این تحریکات، ۹ خمپاره کاتیوشا به سوی منطقه سبز پرتاب شد.

نخست وزیر جدید به تشکیل هیئت دولت خود پرداخت. این کار بدون مشارکت مقتدی صدر انجام شد و او تأکید کرد که هیچ یک از اعضای جریان او در تشکیل دولت شرکت نخواهد کرد.

آمادگی شهرک صدر برای وخیم شدن اوضاع

در چند کیلومتری شمال شرقی بغداد، شهرک صدر در معرض بادهایی سوزان است. در این شهرک بزرگ با خیابان های بی قواره و کوچه های خاکی، بیش از دو میلیون انسان در میان زباله ها، تیراندازی و گل و لای زندگی می کنند. این شهرک از دیرباز محل زندگی حاشیه نشینان بوده و در نتیجه فقر و احساس به حال خود رها شدگی در جای جای آن موج می زند. با این حال، شهرک به هیچ وجه غیرسیاسی نیست: این برحسب تصادف نیست که نام آن «صدر» است. این نام به احترام پدر مقتدی انتخاب شده که یک روحانی شیعه خیلی مورد احترام بود و توسط رژیم صدام حسین کشته شد. با آن که همه جریان های سیاسی در این شهرک حضور دارند، اما دژ هواداران جریان صدر است. به درستی می توان گفت که از زمان درگیری در داخل منطقه سبز در پایان ماه اوت، شهرک صدر دستخوش تنش است. برای بسیاری دشمن یک نام دارد و آن «حشد الشعبی» یعنی واحدهای بسیج مردمی است. این ائتلاف متشکل از ۸۰ سازمان شبه نظامی، که اکثرا گرایش به هواداری از حکومت ایران دارند، پس از ایجاد وارد ارتش حکومتی شد تا با نیروهای «سازمان حکومت اسلامی» (داعش) بجنگد. از آن پس، این ائتلاف هم از نظر نظامی و هم از جهت سیاسی قدرتمند است. صدر، در شرایطی بسیار متشنج و رودررو با حریفی چنین قدرتمند خود را سازماندهی می کند. به این ترتیب، بسیاری از ساکنان به ما گفتند که طی چندین هفته صدای تیراندازی در اطراف شهرک را شنیده اند که مربوط به شبه نظامیان صدری «سرای الاسلام» (هنگ صلح) بوده که دور از چشم ها با سلاح های سنگین تمرین می کرده اند. یک جوان نزدیک به جنبش اعتراضی سال ۲۰۱۹ می گوید: «این امر پس از انتصاب نخست وزیر متوقف شد اما هنوز خشم شدیدی وجود دارد. حامیان مقتدی صدر دستخوش غیظ و تنها منتظر اشاره ای از سوی رهبر خود هستند». ایجاد گروه هایی در پیام رسان واتساپ، که در آن هواداران صدر با هم تماس می گیرند و برای روز موعود آماده می شوند» گواه این امر است.

یکی از ساکنان توضیح می دهد: «وفاداران [به صدر] مردم عادی هستند. هرکسی می تواند باشد: کاسب، راننده تاکسی، بیکار... آنها به خلاف حشد الشعبی حقوق دریافت نمی کنند، اما هرگاه که مقتدی صدر به آنها نیاز دارد به دعوت او پاسخ مثبت می دهند و بسیاری از مردم در اینجا حاضرند به آنها بپیوندند».

سجاد، ۲۵ ساله، در شهرک صدر آموزگار است. به نظر او مقتدی صدر بی گمان تنها امید برای کشور است: «او در زمان اشغال عراق با آمریکایی ها جنگید و اکنون با ایران و متحدانش می جنگد. او تنها سیاستمداری است که در رگ هایش خون عراقی جاری است و حتی حریفان ما نیز به این اعتراف می کنند. ایران یک کشور همسایه است و باید چنین نیز بماند. مداخله آنها در عراق و شبه نظامیان و حزب های تحت کنترل آن ما را منهدم می کند».

مالک، ۳۰ ساله و بیکار درباره غیظ و خشم ساکنان محل نسبت به دولت مرکزی سخن می گوید: «ما همیشه در حاشیه بوده ایم و چنین نیز خواهیم ماند. در اینجا کار نیست و زندگی سخت است و مدرسه خوب نیست، خدمات وجود ندارد، زیرساخت ها در وضعیتی رقت بار است. این درحالی است که شهرک صدر با نویسندگان و دانشگاهیانش به عراق زیاد خدمت کرده و بسیاری از شهید های کشته شده در رودررویی با داعش و آمریکا اهل اینجا بوده اند. عراق دربرابر همه اینها هیچ به ما نداده است».

نجف، بی طرف ولی سردرگم

به سوی نجف در ۱۸۰ کیلومتری جنوب بغداد می رویم. این شهر مقدس مذهبی که بین دو طرف منازعه تقسیم شده و غالبا به عنوان «پایتخت تشیع» خوانده می شود از آرامشی مذهبی برخوردار است که ناشی از رفاه اقتصادی بخاطر پول زائران است.

در گورستان «وادی السلام» که بزرگ ترین گورستان دنیا – با حد اقل ۵ میلیون قبر- است، دهها تن دربرابر مقبره ابو المهدی المهندس، رییس پیشین حشد الشعبی حضور دارند. او در جریان یک حمله پهپادی در ژانویه ۲۰۲۰ به همراه قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس پاسداران کشته شد.

یک شبه نظامی دربرابر گروهی که اشک به چشم دارند قسم می خورد که هنوز انتقام این قتل گرفته نشده اما این کار یک روز انجام می شود». در اینجا، محبوبیت شبه نظامیان شیعه بسیار زیاد است ولی به نظر نمی آید که درگیری جاری به گورستان تسری یافته باشد. یک شبه نظامی می گوید: «هواداران صدر به اینجا می آیند، ما نیز به مقبره [محمد صادق، پدر مقتدی] صدر می رویم و هیچ مشکلی با هم نداریم».

در محوطه ای از گورستان، صدها قبر شبه نظامیان متعلق به «عصائب اهل حق» - یکی از اجزاء نیرومند حشد الشعبی- وجود دارد و یک خانواده برای کشته شده های جنگ علیه داعش گریه می کنند. با آن که می گویند که نگران آینده کشور هستند، به نظر می آید که ازدست دادن نزدیکان، مستقیما بر انتخاب سیاسی شان اثر گذارده است. یکی از والدین عزادار می گوید: «آنها برای نجات عراق شهید شده اند. پیش از آن علیه القاعده و بعد آمریکایی ها می جنگیدند. در فوریه ۲۰۱۴، داعش پشت دروازه های بغداد بود. کسی قادر به دفاع از پایتخت نبود. آنها این کار را کردند و جان خود را فدای همه نمودند. بدون شهدای عصائب اهل حق، کتائب حزب الله یا [سازمان] بدر عراق وجود نداشت. امروز ما باید راه آنها را ادامه دهیم تا کشوری با ثبات داشته باشیم».

در چند صد متری آنجا در مقر هواداران صدر در گورستان، حال و هوا کاملا متفاوت است. دیدار کنندگان نشان ها و عکس های رهبرشان را حمل می کنند. حیدر ۲۲ ساله می گوید: «ما تا جان داریم از او دفاع می کنیم. او حتی از عراق و والدینم هم برایم مهم تر است». در کنار او، مردی که حدود ۳۰ سال دارد می گوید: «دیروز آمریکایی ها همه چیزمان را گرفتند، امروز ایرانی ها هستند که با آن که می کوشند ثابت کنند با ما رفتار خوبی دارند، از داخل هرچه داریم را می بلعند».

در محل مرقد حضرت علی، زائرانی که از جنوب عراق آمده اند، تمایل چندانی به گفتگو درباره وضعیت سیاسی ندارند. جبار احمود، ۴۳ ساله همراه با خانواده از بصره برای زیارت آمده است. سفری که برای این پدر ۱۰ فرزند هزینه سنگینی دارد. او نیز مانند بسیاری دیگر از اهالی این شهر جنوب عراق بیکار است. بصره که بیش از ۷۰ درصد از نفت عراق را تأمین می کند، بیش از همه غرق در فقر است و ناآرامی های سیاسی ۱۲ ماه اخیر هم به این امر افزوده است. در نتیجه، سازمان شبه نظامی حشد الشعبی به صورت تنها کارفرمای منطقه درآمده و به کسانی که به آن می پیوندند هم حقوق و هم شأن اجتماعی می دهد.

در هفته های اخیر درگیری های مسلحانه بین حشد الشعبی و هواداران مقتدی صدر در بصره چندین برابر شده و بیم از تشدید آن نیز وجود دارد. جبار توضیح می دهد که: «در آغاز اکتبر، تیراندازی نیروهای مستقر در دو محله مختلف موجب هراس بسیار ما شد. خطر وجود دارد اما من فکر می کنم که آیت الله سیستانی و مرجعیت شیعه می توانند ما را نجات داده و نظم برقرار کنند».

مراجع تقلید چه قدرتی دارند ؟

به احتمال زیاد، مراجع تقلید در آرام کردن تنش های ۲۹ و ۳۰ اوت گذشته نقش داشته اند. آیا این مرجعیت می تواند به طور مداوم جلوی شور و حرارت دو جریان طرف مناقشه را بگیرد ؟ نهاد روحانیت، که موضعی بی طرف دارد، در عین «اشراف» بر امور سیاسی، در آنها مداخله نمی کند. این موضع گیری که به آن امکان می دهد شأن خود را حفظ کند، درعین حال برایش یک نقطه ضعف نیز هست. روبن بومون، پژوهشگر علوم سیاسی و متخصص اسلام سیاسی در عراق می گوید: «به فتواهای آنها زمانی رفتار می شود که با مذاق گروه های سیاسی شیعه در بغداد سازگار باشد، اما به محض آن که مرجعیت قواعد نظام سیاسی را زیر سئوال ببرد، چنان که از سال ۲۰۰۳ انجام شده، به عنوان نمونه فراخوان های پایان دادن به فساد و سهمیه بندی قومی و مذهبی، کسی به آنها اعتنا نمی کند» و ادامه می دهد «این موضع گیری فراجناحی به مرجعیت امکان می دهد این توهم را ایجاد کند که نیرویی وصل کننده بین بخش های سیاسی شیعه است، درحالی که به نظر من آنچه که از سال ۲۰۰۳ وجود دارد این است که سیاستمداران مرجعیت را دور می زنند».

با این همه، این پژوهشگر معتقد است که به نظر نمی آید در حال حاضر وضع از این که هست خراب تر شود: «نفس حضور آیت الله سیستانی جنبه تنظیم کننده دارد. درصورت بروز درگیری، او در ملاعام کنشگران را طرد می کند و این چیزی است که کسی خواهان آن نیست».

درحال حاضر، مقتدی صدر آسیب پذیرتر از همیشه به نظر می رسد. پاپس کشیدن تعجب برانگیز آیت الله کاظم حائری که از ایران اعلام شد مقتدی صدر را دچار بی ثباتی کرد: از یک سو، چون حائری از هواداران خود خواست که به علی خامنه ای، رهبر حکومت اسلامی بپیوندند. برای مقتدی صدر و هوادارانش هیچ تردیدی نیست که عقب نشینی آیت الله حائری به فرمان تهران بوده تا دست و پای او را ببندد. این هم به نوبه خود به خشم هواداران صدر می افزاید چون معتقدند که در آخرین انتخابات پیروز شده بودند و این پیروزی آنها توسط رقیبان مصادره شده است.

مقتدی صدر با آن که در وضعیتی حساس قرار گرفته، قدرت ایذایی خیلی مهمی دارد زیرا به نظر می آید که هوادارانش حاضرند هر کاری برای او بکنند. این وفاداری بخاطر احساس محرومیتی که در اردوگاه او حکمفرما است تشدید می شود.

از یک کافه محل تجمع اهل ادب در محله کرادا در بغداد، جوانان فعال در موج اعتراضی ای که در اکتبر ۲۰۱۹ کشور را تکان داد، احساس اندوه می کنند. آنها که خواهان سرنگونی رژیم و پایان یافتن نظام قومی- مذهبی بودند، با سرکوب شدیدی که جنبش را منهدم کرد روبرو شدند. سرکوبی که ۶۰۰ کشته و ۳۰ هزار مجروح بجا گذاشت که عامل آن عمدتا حشد الشعبی و نیز نیروهای هوادار مقتدی صدر بودند.

به نظر می آید که دو طرف همواره در مرز رودررویی هستند. جوانان «جنبش اعتراضی» عراق از ماه ها پیش به نام ارزش های مشترک، مانند مبارزه علیه فساد و مخالفت با مداخله خارجی، همراه با هوادارن مقتدی صدر هستند. اما چنان که علی ۳۱ ساله می گوید آنها تردید ندارند که: «هردو طرف بخشی از نظام هستند». صفا، ۲۵ ساله تأکید می کند که: «تنها تفاوت بین این دو نیرو این است که تصمیم های صدر مستقل و بدون دخالت نیروی خارجی است، اما ما به سوی آنها رو نخواهیم آورد».

۱- از اکتبر ۲۰۱۹، پایتخت و بخش بزرگی از جنوب کشور توسط یک جنبش اعتراضی به نام تشرین («اکتبر») که هیرک («جنبش») نیز نامیده می شود، به لرزه در آمد و از جمله خواستار پایان دادن به نظام فرقه گرایی، فساد و مداخله خارجی بود. این قیام خونین سرکوب شد.