در ۲۴ دسامبر ۲۰۲۲، لیبی می باید اولین سالگرد انتخابات پارلمانی و ریاست جمهوری را جشن می گرفت. اما اینها هرگز اتفاق نیفتاد. تنها دو روز مانده به انتخابات، برگزاری آن برای مدت نامعلومی به تعویق افتاد. یک سال بعد، می‌توان از لغو ساده آن صحبت کرد: هیچ نقشه راهی برای برنامه‌ریزی مجدد فرآیند انتخاباتی که قرار است گشاینده دوره گذار باشد، پیشنهاد نشده است.
جماهیریه سابق از سال ۲۰۱۱ ، چنین دوره گذارهای سقط‌شده را به کرات شاهد بوده است.این امر علی‌رغم کنفرانس‌های بین‌المللی در برلین، پاریس، صخیرات (مراکش) و حتی طرابلس، علی‌رغم سخنرانی‌های مثبت رهبران محلی و بین‌المللی و علی رغم انتظار مردم لیبی که عمیقا مدافع انتخاب هستند، به وقوع پیوسته است. به سرعت مشخص شد که سازماندهی انتخابات یک چالش است، به ویژه نمادین ترین آنها: انتخابات ریاست جمهوری. بشیر جوینی که به خوبی از وضعیت لیبی شناخت دارد، می گوید: «انتخابات فقط کاغذی نیست که در صندوق رای بگذاریم. لیبی برای انتخابات ریاست جمهوری آماده نیست. همه رهبران مسئول هستند: هیچ‌کدام نمی‌خواهند خطر از دست دادن جایگاه خود و مزایای فراوانی را که به همراه دارد، بپذیرد».
این کمپین های انتخاباتی قلابی لااقل این تأثیر مثبت را داشت که بازیگران اصلی را‌به جلوی صحنه آورد. از میان صد نامزد لغو شده انتخابات ریاست جمهوری، هنوز چهار نفر همچنان مطرح هستند: عبدالحمید دبیبه، نخست وزیر کنونی مستقر درطرابلس؛ خلیفه حفتر، شخصیت نظامی ای که کنترل بخشی از برقه را در دست دارد: فتحی باشاغا وزیر کشور سابق و رئیس مجلس نمایندگان طبرق (مجلس منتخب در سال ۲۰۱۴ و به رسمیت شناخته شده توسط جامعه بین المللی)؛ عقیله صالح. البته به این چهارتن سیف الاسلام قذافی، پسر دیکتاتور سابق اضافه می شود که طرفداران آن نوستالژی رژیم سابق را دارند.
قدرتی با چند سر و تکه تکه شده
عبدالحمید دبیبه در ۱۳ مارس ۲۰۲۱ در جریان مجمع گفتگوی سیاسی لیبی که توسط سازمان ملل در ژنو برگزار شد، به عنوان رئیس یک دولت موقت منصوب شد. قرار بود دوره او در طرابلس در دسامبر ۲۰۲۱ پس از انتخابات به پایان برسد. موعدی که به دلایل مختلفی که همه تقصیر او نیست، رعایت نشده است. البته او عهد شکنی ای نیز کرده است زیرا قول داده بود برای ریاست جمهوری نامزد نشود.
مجلس نمایندگان طبرق، به رهبری فتحی باشاغا ، در سپتامبر ۲۰۲۱ رای اعتماد خود را از وی پس گرفت و در ۳ مارس ۲۰۲۲، فتحی باشاغا را به عنوان جایگزین وی منصوب کرد. اما او با وجود تلاش برای تحمیل خود به زور، نتوانست رقیب خود، که همانند وی اهل شهر مصراته است، را بیرون کند و در طرابلس به قدرت برسد. در اوت ۲۰۲۲، این دو مرد از طریق شبه نظامیان نیابتی در طرابلس با هم درگیر شدند، نبردی که جان ۳۲ نفر را گرفت. پایتخت از ژوئن ۲۰۲۰ و عقب نشینی خلیفه حفتر شاهد چنین فوران خشونتی نبود. خلیفه حفتر پس از بیش از یک سال درگیری نتوانسته بود پایتخت را تصرف کند.
بنابراین فتحی باشاغا در سرت مستقر شد ، شهری ساحلی که در مرکز کشور قرار دارد و معمر قذافی دیکتاتور سابق، اهل آن بوده است. او لقب «مارشال» را یافت، درجه ای که در ارتش لیبی وجود ندارد، اما توسط مقامات شرق به او داده شد. حفتر از او محافظت می کند، هرچند روابط آنها مبهم باقی مانده است. حفتر، باشاغا را اسب تروای احتمالی ای می‌داند که می تواند برای دلجوئی از شهر قدرتمند نظامی و صنعتی مصراته به کار آید، شهری که به‌ویژه نسبت به او موضع خصمانه ای دارد. فتحی باشاغا که اکنون توسط بخشی از طرابلس خائن تلقی می شود، به نوبه خود مجبور شد برای تقویت موقعیت اش با یک مقام رسمی در برقه توافق کند. اما مارشال حفترهنوز شرق لیبی را با مشت آهنین زیر سلطه دارد. او در ۳۱ اکتبر سخنرانی ای کرد که نشان می داد به زودی تصمیماتی برای «احیای دولت» خواهد گرفت و به «نبرد نهایی» برای آزادی کشور اشاره کرد، اظهاراتی که با تصاویر تبلیغاتی نظامی همراه بود. محمد لزیب، دانشجوی دکترا در مؤسسه ژئوپلیتیک فرانسه و متخصص لیبی، می گوید: «حفتر یک بازیگر نظامی است و تنها از طریق عملیات نظامی می تواند وجود داشته باشد». با این حال، احتمال کمی وجود دارد که او در کوتاه مدت یک حمله را سازماندهی کند. از زمان شکست او در طرابلس در سال ۲۰۲۰، که عمدتاً به ترک ها نسبت داده می شود، او حامیان داخلی و خارجی زیادی را از دست داده است و از اینرو قادر به انجام یک اقدام نظامی بزرگ جدید نیست.
در ماه دسامبر، شایعات زیادی در مورد یک اعلامیه مارشال حفتر در مورد شکاف بین فزان (جنوب) و برقه (شرق) از یک طرف و منطقه طرابلس (غرب) شیوع یافت . عقب نشینی، اعتراف به ضعف، فشار خارجی ؟ در ۲۴ دسامبر، روز استقلال لیبی، حفتر سرانجام اعلام کرد حاضر است «آخرین فرصت» را برای ترسیم یک مسیر سیاسی و سازماندهی انتخابات بدهد. یکی از چهره های برجسته توبو، که از کسانی است که پس از ناتوانی مارشال در تصرف طرابلس ، او را یک مشکل و نه یک راه حل ارزیابی می کند، می گوید:« نباید باور داشت که حفتر تمام برقه و فزان را کنترل می کند. او سایت های نفتی را که استراتژیک است، کنترل می کند. اما،به جز آنها، این شبه‌نظامیان توبو و طوارق هستند که حتی در سبها [پایتخت فزان و سومین شهر بزرگ کشور] حکومت می‌کنند». او، در طول سفرهای منظم خود به خارج از کشور، از مخاطبین خود می خواهد تا «راهی محترمانه » برای خلاصی از دست «نظامی ای که نمی داند چگونه در جنگ های خود پیروز شود»، بیابند.
شکست‌های مکرر خلیفه حفتر که البته همچنان از حمایت فعال مصر، روسیه و بصورتی محتاطانه‌تر فرانسه بهره می‌برد، به بهترین دشمن او، عقیله صالح ، پر و بال داد: رئیس پارلمان طبرق از معرفی خود برای نامزدی ریاست جمهوری دریغ نکرد. این دو مرد رسما دست به دست هم دادند تا طرابلس را از شر اسلام گرایان خلاص کنند، اما به طور غیررسمی، این دو شخصیت که هریک تقریباً هشتاد سال دارند، از یکدیگر متنفرند.
عقیله صالح هیچ ارتشی برای حمایت از خود ندارد، اما از قانون به واسطه مجلس نمایندگانی که ریاست آن را برعهده دارد، استفاده ابزاری می کند، هرچند در مواردی آنرا دور می زدند. بنابراین او متهم شد که قوانین بازی را برای انتخاباتی که در آن نامزد بود تدوین و بدون رای مجلس آنها را اعلام کرده است. در ماه اکتبر، مجلس قانونی علیه جرایم سایبری را تصویب کرد که لیبیایی‌های حاضر در شبکه‌های اجتماعی را نگران می‌کند. انجمن Access Now ، فعال در دفاع از کاربران دیجیتال، معتقد است که واژه های ناروشن و مبهم استفاده شده در این قانون به قوه قضاییه می دهد که از آن برای محدود کردن آزادی بیان استفاده کند. اخیرا، صالح یک دادگاه قانون اساسی برای «تضمین حمایت از حقوق و آزادی ها» ایجاد کرد. بلافاصله، شورای عالی دولت، نهادی که در جریان توافقنامه های صخیرات در دسامبر ۲۰۱۵ تأسیس شد و در طرابلس مستقر است، پایان روابط بین دو مجلس را اعلام و خاطر نشان کرد که تازمانی که قانون اساسی تصویب نشده است نمی توان دادگاه قانون اساسی ایجاد کرد.
برای پیچیده تر کردن صحنه سیاسی، سیف الاسلام، پسر مورد علاقه قذافی، که در سال ۲۰۱۱ شورشیان را با برپائی «رودخانه های خون» تهدید کرده بود، نامزدی خود را برای انتخابات ریاست جمهوری نوامبر ۲۰۲۱ اعلام کرد. تصاویری که اعلام نامزدی او را نشان می دهد، در همه جهان به گردش درآمد. سپس، سکوت مطلق. به جز سه بیانیه مطبوعاتی ، پسر دیکتاتور حضور جدیدی نداشته است. حتی سخنرانی ای نیز از او پخش نشده، در حالی که بسیاری از لیبیایی ها، دلسرد از این دهه هرج و مرج، آماده حمایت از بازگشت او هستند. ثریا راحم، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی که روی دیاسپورا لیبیایی در مصر و تونس کار می کند، توضیح می دهد: «وقتی در محافل نزدیک به قذافی در این باره سوال می شود، آنها یک توضیح ساده دارند: او نیازی به دیده شدن ندارد، زیرا ۷۰ درصد کشور آماده رأی دادن به او هستند». به گفته محقق جلیل حرشاوی، طرفداران قذافی به دستگاه‌ها نفوذ می‌کنند و در شهرداری‌های فرعی قدرت می‌گیرند(۱).
گواه آنکه پسر دیکتاتور موجب نگرانی نخست وزیر عبدالحمید دبیبه شده ، سخنرانی سال جدید وی در ۳۰ دسامبر ۲۰۲۲ خطاب به لیبیایی ها است، که در طی آن از سیف الاسلام خواست که «از دیوان کیفری بین المللی تبعیت کند». سیف الاسلام قذافی از ژوئن ۲۰۱۱ به طور رسمی توسط دادگاه کیفری بین المللی (ICC) تحت تعقیب است. وی به ویژه به دلیل نقشش در سرکوب انقلاب متهم به جنایات جنگی است.
فرصت طلبی، تغییر اتحادها و غارتگری ها
در لیبی، بسته به رویدادها، ائتلاف ها مخفیانه یا بطور رسمی ایجاد و شکسته می شوند. « باید به محورهای مختلف قدرت نگاه کرد. دبیبه و حفتر کاملا در تضاد نیستند. آنها بی سر و صدا به توافق هائی می رسند. پاییز امسال دبیبه با صدام حفتر(پسر ژنرال خلیفه) در ابوظبی دیدار کرد(۲). یک ناظر توضیح می دهد که « به طور معمول، حفتر بیشتر با عقیله صالح و دبیبه با خالد المشری [رئیس شورای عالی دولت] هم تیم می شود، اما همیشه اینطور نیست». در ۱۴ نوامبر، شبه‌نظامیان وفادار به دبیبه از نشست شورای عالی دولتی جلوگیری کردند، این نشست قرار بود وحدت قوه مجریه (و در نتیجه سرنوشت دولت دبیبه) و چارچوب قانون اساسی در انتخابات آینده را بررسی کند. دادستان به دنبال این جلوگیری از پیشرفت کار توقیف شد.
هفته هاست که صحبت از تشکیل دولت سوم به منظور گردهمایی مسئولان می شود. اما آیا این یک راه حل در کشوری است که از سال ۲۰۱۴، تقریباً هر کابینه جدید فقط با کابینه قبلی که همچنان پابرجاست، مخالفت کرده است ؟
همزمان، شورای عالی دولتی فراخوانی را برای جایگزینی رهبران نهادهای کلیدی، مانند اداره حسابرسی یا سازمان مبارزه با فساد، راه اندازی کرده است. یک دیپلمات می گوید: «این نوع اعلامیه ها به ناچار دعوا و تنش ایجاد می کند. هرکس سهم خود را از کیک می خواهد». شبه نظامیان نقش سیاسی پیدا کرده اند. به گفته این ناظر، آنها «به مافیایی تبدیل شده اند که برای حفظ قلمرو خود و در نتیجه منابع خود با هم همکاری یا مبارزه می کنند. در لیبی گفته می‌شود که آنها می‌توانند چهارراهی را به یکدیگر بفروشند که برای اخاذی از رانندگان با ایجاد سد معبر استفاده شود». اما این بدترین قسمت نیست: برخی از شبه نظامیان در مواد مخدر، راهزنی، قاچاق مهاجران متخصص شده اند... به هر حال، همه فهمیده اند که باید «با آنها کار کنند».
جامعه بین المللی یا تماشاگری (بی) تعهد
در ۱۷ نوامبر ۲۰۲۲، محمد ابواجلا مسعود، مامور سابق اطلاعات جماهیریه، توسط یک شبه نظامی شناخته شده از خانه اش ربوده شد. این مرد متهم به مشارکت در بمب گذاری لاکربی(در استکاتلند) است(۳) ، و حکم بازداشت او از سوی اینترپل صادر شده بود. او در لیبی به ده سال زندان محکوم و سپس به دلایل سلامت و بیماری آزاد شد. در ۱۲ دسامبر ۲۰۲۲ او مجدداً در دادگاهی در واشنگتن حاضر شد. یک دیپلمات اروپایی می گوید: «چنین اقدامی که با همکاری با شبه نظامی که به خاطر جنایاتش معروف است،انجام گرفت، تلاش‌ها برای تبدیل لیبی به یک حاکمیت قانون را نابود می‌کند». در لیبی تظاهراتی علیه این آدم ربایی برگزار شد. اما یک طرابلسی اطمینان می دهد: «مردم دیگر جرات حرف زدن ندارند. تقریباً بدتر از دوره قذافی است. زیرا تا قبل از سال ۲۰۱۱ می شد از مقاماتی که به خانواده قذافی تعلق نداشتند انتقاد کرد. امروز دیگر نمی توانیم از کسی انتقاد کنیم».
برخی از تحلیلگران بر این باورند که دبیبه احتمالاً اجازه انتقال محمد ابواجلا مسعود را به منظور تقویت موقعیت خود نزد جامعه بین المللی صادر کرده است، زیرا از تنش های سیاسی و توقف روند انتخابات خسته شده است. در پایان ماه دسامبر، شایعاتی حاکی از توافق مشابهی در مورد عبدالله سنوسی، برادر همسر معمر قذافی و رئیس سابق امنیت داخلی شیوع پیدا کرد. او به دلیل دخالت در حمله لاکربی و انفجار یک هواپیمای DC10 شرکت UTA در سال ۱۹۸۹ تحت تعقیب عدالت بین‌المللی است. اما دبیبه هر گونه امکان استرداد را در تلویزیون رد کرد. او انتخاب کمی داشت: مگارها، قبیله سنوسی، تهدید به تلافی کرده بودند. آنها که در جنوب طرابلس مستقر هستند، یک مخزن آب بزرگ در قلمرو خود دارند. در سال ۲۰۱۲، آنها برای آزادی عنود سنوسی، دختر عبدالله سنوسی، عرضه آب به چند منطقه پایتخت را متوقف کردند.
فرانسه به شایعات استرداد به آمریکا واکنشی نشان نداد. در سال ۱۹۹۹، دادگاه خاص پاریس، عبدالله سنوسی را به دلیل نقش داشتن در حمله DC10 که برازاویل را به پاریس مرتبط می کرد، به حبس ابد محکوم کرد.
جامعه بین المللی در ماه های اخیر در لیبی محتاطانه تر عمل کرده است. با این حال، منافع هرکس در این ویرانی مسئله اصلی است. بارا میکائیل، دانشمند علوم سیاسی در دانشگاه سنت لوئیس (مادرید) می گوید : « روسیه (۴) هیچ دسترسی ای به دریای مدیترانه ندارد. مسکو مثل ترکیه(۵) می خواهد قراردادهای قبل از انقلاب را دوباره فعال کند». با این حال، این تحلیلگر اذعان می کند که تلاش های مهمی در سال ۲۰۲۰ در کنفرانس برلین برای «کم کردن مداخلات خارجی» انجام شد. و بشیر جوینی نتیجه می گیرد: «تا زمانی که پمپ نفت کار می کند، دعوای بزرگی وجود ندارد و جریان مهاجران کم و بیش مهار می شود، لیبی می تواند به راه خود ادامه دهد. جامعه بین المللی به هر حال چشمش به اوکراین است».
۱- Jalel Harchaoui, « Libya’s Electoral Impasse », Noria Research, octobre 2022
۲- پسر خلیفه حفتر که دارای درجه سرهنگی در ارتش پدرش است که اخیرا توسط عفو بین الملل به جنایات جنگی متهم شده است.
۳- در ۲۱ دسامبر ۱۹۸۸، هواپیمای لندن و نیویورک بر فراز دهکده لاکربی اسکاتلند منفجر شد و ۲۷۰ نفر کشته شدند.
۴- به شدت در شرق حضور دارد، اما نه فقط در آنجا.
۵- بیشتر نزدیک به مقامات طرابلس.