یمن، خطرهای توافق بین عربستان سعودی و حوثی ها

پس از عدم تمدید آتش بس در یمن در اکتبر ۲۰۲۲، وضعیت عمومی دچار تحولات مهمی شد. با آن که نبردهایی با شدت متوسط همچنان در جبهه های اصلی (معاریب، ضحلا، طحامه، البیضه و طائز) ادامه دارد، هیچ یک از دو طرف توفیق بزرگی به دست نیاورده و جنگ نیز شدت محسوسی نیافته است. همچنین، حملات فرامرزی حوثی ها به عربستان سعودی و حملات هوایی آنها به یمن هم متوقف شده است. «شورای ریاست جمهوری» (CP) ضد حوثی، که در آوریل ۲۰۲۲ توسط سعودی ها و اماراتی ها تشکیل شد همچنان که پیش بینی می شد، بیش از آن که درگیر حل مشکلات اجتماعی- اقتصادی کشور یا حتی انجام مأموریت به فراموشی سپرده شده خود باشد، گرفتار کشمکش های داخلی است. این مأموریت عبارت از مذاکره با انصارالله حوثی ها درباره برقراری یک آتش بس در سراسر کشور و نشستن پای میز مذاکره برای دست یافتن به یک راه حل سیاسی قطعی و کلی شامل یک مرحله گذار بود که بتواند یمن را از یک کشور جنگ زده به کشوری برخوردار از صلح بدل کند.

در این جنگ، دو عامل اهمیت مسئله اقتصادی را بیشتر کرد. عامل نخست این بود که حوثی ها خواهان این شدند که حقوق نظامی ها و کارکنان امنیتی شان از محل درآمد نفتی کشور پرداخت شود. آنها دربرابر رد این درخواست ، دست به حملات پهپادی به بندرهای جنوب زدند که نفت از آنها بارگیری می شد و با این کار جلوی صادرات را گرفتند. عامل دوم مربوط به کاهش میزان کمک های انسان دوستانه (PRH) سازمان ملل متحد بود. این کمک ها که قرار بود برای سال ۲۰۲۲ حدود ۴.۳ میلیارد دلار باشد، در پایان سال تنها به میزان ۵۴.۶ درصد تحقق یافت. این وضعیت به وخامت گرسنگی میلیون ها تن نیازمند افزود و بر میزان درآمد مستقیم و غیر مستقیم حوثی ها از راه وضع مالیات، حقوق و عوارض گمرکی و ارائه «خدمات» به سازمان های بخش انسان دوستانه اثر منفی گذارد.

مذاکرات محرمانه

در چنین شرایطی، تقویت مذاکرات مستقیم بین جنبش حوثی و حکومت سعودی (۱) یک رویداد سیاسی بزرگ است که بسیاری از تحولات به آن بستگی دارد. پس از برگزاری گردهمایی های محرمانه، دیدارهای اخیر که در سطوح بالا انجام می گیرد به طور آشکار صورت گرفته است. این دیدارها از سطح بلندپروازی های آغازین، یعنی مبادله زندانیان که مدت ها وقت صرف آن شد، فراتر رفته و درباره موضوع هایی است که بتواند به ارتش سعودی امکان دستیابی به هدف خود مبنی بر عقب نشینی رسمی از جنگ یمن را بدهد. از جمله موضوع های مورد گفتگو، پرداخت حقوق کارکنان دولت مستقر در صنعا و تعیین یک منطقه حایل غیرنظامی شده در سوی یمنی مرز دو کشور توسط عربستان سعودی است.

انجام یک توافق دوجانبه بین عربستان سعودی و حوثی ها عواقب وخیم منفی برای یمنی هایی خواهد داشت که تحت سلطه حوثی ها زندگی می کنند. این مردم تقریبا دو سوم از جمعیت ۳۹ میلیونی یمن را تشکیل می دهند و در بین آنها تعداد کسانی که حامی انصارالله باشند کم است. برای اینها دستیابی به یک توافق با «متجاوز» خارجی، مشکلاتی درمورد مناطق تحت کنترل، به ویژه در میان قبایل اصلی شمال به وجود می آورد. تاکنون، دشمنی با عربستان سعودی توجیهی برای قرارگرفتن در کنار حوثی ها بود. همچنین، چنین توافقی انسجام جنبش حوثی که تا حدی زیاد ناشی از شرایط جنگی و وجود دشمن خارجی بوده را بهم می زند. برخی از رهبران حوثی از چشم پوشیدن از هدف های حداکثری خود اکراه دارند، درحالی که برخی دیگر از این بیم دارند که در مناطق تحت کنترل خود با مقاومت شدید و چالش هایی دربرابر سلطه خود روبرو شوند.

از جمله دیگر مخالفان قدرت حوثی ها، زنانی هستند که زندگی روزمره شان بخاطر محدودیت های اِعمال شده توسط انصارالله بدتر شده و نیز مردان و زنانی که بخاطر بیان عقایدی مخالف حوثی ها، در معرض خطر زندانی و شکنجه شدن قرار دارند. با ان که تورم و هزینه زندگی در جاهای دیگر کشور بدتر است، بر زندگی کسانی که در مناطق تحت سلطه حوثی ها زندگی می کنند نیز اثر گذارده است.

دولتی ناتوان و دستخوش تفرقه

انجام توافق با حوثی ها بر وضعیت نابسامان دولتی که توسط جامعه بین المللی به رسمیت شناخته شده نیز اثر می گذارد. این دولت که پیشتر، در زمان ریاست جمهوری عبد ربه منصور هادی نتوانست اتحادی ایجاد کند، از زمان تشکیل «شورای ریاست جمهوری» (CP) در آوریل گذشته ، همچنان در سطح سیاسی، منطقه ای و نظامی عمیقا دستخوش تفرقه است. سفیران عربستان سعودی و امارات متحده عربی، برای بهبود عملکرد این شورا با برخی از اعضای آن دیدار کرده اند تا به قول خود به آنها درباره پیشرفت مذاکرات دوجانبه اطلاعات بدهند. درواقع، چنین توافقی اعضای دولت به رسمیت شناخته شده بین المللی را تضعیف خواهد کرد چون آنها با موضع امارات متحده عربی در صورت ازدست دادن حامی سعودی خود موافق نیستند. در حقیقت، وابستگی مالی و نظامی این دولت به عربستان سعودی در طول سال ها افزایش یافته است. این افزایش وابستگی بخاطر فقدان درآمدهای عادی مربوط به بهره برداری از منابع نفتی، مالیاتی، گمرکی، کمک های توسعه و غیره است. آنچه می ماند دانستن این است که آیا این دولت می تواند بدون حمایت عربستان سعودی دربرابر نیروهای حوثی مقاومت کند. به این ترتیب، برای بیشتر یمنی ها، چشم انداز توافق دوجانبه تهدیدی جدی به این معنی خواهد بود که این توافق تبدیل به پیشدرآمدی برای تحکیم حاکمیت حوثی ها شود.

سودبرنده اصلی چنین توافقی حاکمیت عربستان سعودی و بخصوص حاکم بالفعل آن محمد بن سلمان (MBS) است. توافق دوجانبه موجب دستیابی به هدف های متعددی می شود: دردرجه اول باعث خروج از باتلاق یمن می شود که این کاری است که حکومت سعودی سال ها است سعی در انجام آن دارد. چنین توافقی امنیت مرزها را تأمین نموده و به تهدید ناشی از حملات موشک ها و پهپادها به قلمرو سعودی و تأسیسات نفتی آن پایان می دهد، موجب صرفه جویی قابل ملاحظه در هزینه ها می شود زیرا با آن که عربستان سعودی پرداخت بخش بزرگی از بازسازی یمن و غرامت مورد درخواست حوثی ها و دیگر یمنی ها و جامعه بین المللی را می پذیرد، اما همه اینها کمتر از ارقام گزافی است که ناگزیر برای جنگ می پردازد.

پیروزی برای محمد بن سلمان (MBS)

تصویر تخریب شده بین المللی محمد بن سلمان (MBS) و پادشاهی سعودی بر اثر جنگ یمن و قتل جمال خاشقجی، روزنامه نگار سعودی، و دیگر رسوایی ها هم با امضای توافق ترمیم می شود. توافق مبتنی بر گفتگو به محمد بن سلمان امکان می دهد که بر برنامه های خیلی بزرگ اقتصادی و اجتماعی خود تمرکز نموده و به تحقق بلندپروازی های درازمدت تر حکومت سعودی در دستیابی به جایگاهی مهم در سیاست بین المللی بپردازد. در این مورد، می توان از نقش متضاد سعودی ها در میانجیگری های اخیر برای آزادی زندانیان در جنگ اوکراین- روسیه و انسداد کامل مبادله زندانیان یمنی به رغم توافق استکهلم در سال ۲۰۱۸ یاد کرد.

سرانجام، توافق دوجانبه موقعیت سعودی در رقابت فزاینده با امارات متحده عربی را تقویت می کند. عقب نشینی و ایجاد این امکان که دولت به رسمیت شناخته شده توسط جامعه بین المللی یعنی «شورای ریاست جمهوری» به مسائل مربوط به جدایی طلبی و نیز کنترل عمومی و نهایی یمن بپردازد، رودررویی سال ۲۰۱۹ را تصحیح می کند. در آن سال، اماراتی ها بدون اطلاع قبلی نیروهای خود را از یمن «عقب کشیدند» و سعودی ها را با وضعیتی دشوار رودررو کردند. سعودی ها زمانی که «شورای گذار جنوب» - که توسط امارات تشکیل و مسلح شده بود-، دولت به رسمیت شناخته شده توسط جامعه بین المللی را از پایتخت آن در عدن اخراج کرد، دچار مشکلی شدند که حتی توافق ریاض در همان سال هم نتوانست آن را حل کند.

تلاش های هانس گروندبرگ، فرستاده ویژه سازمان ملل متحد برای دستیابی به توافق صلح ادامه دارد. او در گزارش اخیر خود به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابراز امیدواری هایی کرد که این واقعیت که از صنعای تحت تسلط حوثی ها صحبت می کرد نیز آن را تقویت نمود. با توجه به پیشرفت هایی که در گفتگوهای دوجانبه بین عربستان سعودی و حوثی ها به دست آمده و خطر هایی که چنین توافقی بر توافق کلی (کنار گذاشتن دولت به رسمیت شناخته شده توسط جامعه بین المللی) دارد، گروندبرگ می باید از همه توان و استعداد خود به عنوان گفتگو کننده و میانجی برای دستیابی به نوعی از صلح که بتواند به سود میلیون ها یمنی رنجدیده باشد استفاده کند.

۱- Maha El Dahan, « Davos 2023 : Saudi foreign minister sees progress to end Yemen conflict », reuters.com, 19 janvier 2023.