اول آوریل ۲۰۲۴، اسرائیل سی امین حمله هوایی خود در سال جدید در سوریه را انجام و یک ساختمان متعلق به کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در دمشق را هدف قرار داد. از جمله قربانیان این حمله، محمد رضا زاهدی، سردار نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود. به نظر مطبوعات اسرائیل، این حمله مهم ترین عملیات حذف نیروهای نخبه جمهوری اسلامی از دسامبر ۲۰۲۳ بود. در شب ۱۳ به ۱۴ آوریل، حکومت ایران با پرتاب ۳۲۰ پهپاد و موشک به خاک اسرائیل حمله کرد که اکثریت قریب به اتفاق آنها توسط اسرائیل و متحدانش رهگیری شد. عوارض این مرحله جدید تنش در خاور نزدیک برای روابط روسیه- اسرائیل، که از پیش هم در معرض تهدید بود، چه می تواند باشد؟
با آن که «عملیات ویژه نظامی» مسکو در اوکراین از فوریه ۲۰۲۲ روابط روسیه و اسرائیل را تیره و تار کرده، اما آن را مختل نکرده است. جنگ اوکراین باعث همدلی افکار عمومی در اسرائیل نسبت به اوکراینی ها شده و به دوره ای که این روابط در سال های دهه ۲۰۱۰ به اوج خود رسیده بود پایان داده است. درحالی که بازگشت بنیامین نتانیاهو به سمت نخست وزیری در پایان سال ۲۰۲۲، این امکان را ایجاد نکرد که سطح روابط به میزان پیش ازدست به دست شدن قدرت در تل- آویو برسد، حمله ۷ اکتبر سایه ای دیگر بر این منظر افکند.
ترمیم تصویر مسکو در خاور نزدیک
فقدان آشکار همدلی مسئولان روسی نسبت به اسرائیل، موضع گیری های آنها که اسرائیل آنها را «هوادار حماس» توصیف کرد و نیز دیدار مسئولان حماس از پایتخت روسیه موجب افزایش تشنج در روابط دو کشور شد. نشانه دیگر این وخامت روابط، احضار سفیر جدید اسرائیل در روسیه به وزارت امور خارجه این کشور، در اعتراض به گفته های او در مصاحبه با روزنامه «کومرسانت» در ۴ فوریه ۲۰۲۴ بود. در آن مصاحبه، سفیر اسرائیل از نبودن حماس در فهرست گروه های تروریستی روسیه ابراز تعجب کرده بود. همچنین، ناظران اسرائیلی از لحن خیلی تند مطبوعات روسیه در هفته های پس از آغاز عملیات اسرائیل در غزه ابراز ناخشنودی کرده بودند.
به نظر مسکو، داشتن یک موضع انتقادی و سختگیرانه نسبت به تل-آویو ، بدون آن که به قطع روابط بیانجامد، این امکان را پدید می آورد که نوعی همگرایی با افکار عمومی خاور نزدیک ایجاد شود. همچنین، این موضع گیری امکان می دهد که، با یک هزینه سیاسی مهار شده، محبوبیت روسیه در منطقه که در حال رکود بود، افزایش یافته و حتی کاهش نفوذ محلی روسیه درنتیجه جنگ اوکراین را جبران کند. مبادلات انجام شده در زمان برگزاری همایش «روسیه- خاور میانه» که تحت نظر فرهنگستان علوم روسیه در مرکز پریماکوف، در سن پترزبورگ در پایان سپتامبر – چند روز پیش از حمله ۷ اکتبر- برگزار شد، حاکی از بدبینی درمورد آینده نقشی که مسکو در منطقه ایفا می کرد بود. آیا کرملن که تمام توجه خود را معطوف به میدان جنگ اوکراین کرده بود، منابع اقتصادی لازم برای اجرای برنامه های خود در آفریقای شمالی و خاور نزدیک را داشت ؟ اگرچه توان بالقوه اقتصادی آن دستخوش تردید شده بود، اما در عوض شرکت کنندگان در همایش معترف بودند که وزن سیاسی مسکو افزایش یافته است. با این همه، برخی از شرکت کنندگان به خاطر خودداری از موضع گیری مشخص درمورد مسائلی مانند صحرای غربی یا مناقشات مرزی دریایی در خلیج [فارس] از روسیه انتقاد می کردند. به عبارت دیگر، موضع گیری موکد درمورد بحران غزه یقینا به روسیه امکان می داد که نظر برخی از کشورهای منطقه درباره آن تغییر یابد، بدون آن که جنبه انتقادی آن کلا از بین برود.
مسکو، با ایجاد هماهنگی بین حرف و عمل، در ۳ آوریل از شورای امنیت سازمان ملل متحد خواهان محکوم کردن اسرائیل درمورد حمله به کنسولگری حکومت ایران در دمشق شد. این متن با مخالفت ایالات متحده، انگلستان و فرانسه رد شد. به علاوه، مسکو از محکوم کردن حمله گسترده حکومت ایران به اسرائیل در ۱۳- ۱۴ آوریل به این عنوان خودداری کرد که اسرائیل هیچ گاه حملات پهپادی کی یف در روسیه را محکوم نکرده است. سرانجام، ضدحمله منتسب به اسرائیل در اصفهان در شب ۱۸-۱۹ آوریل موجب دعوت روسیه از طرفین به خویشتنداری شد. با این حال، این حمله (۱) و شیوه عملکرد آن آشکارا حاکی از انجام حمله پهپادی از خاک ایران بود و شباهت زیاد با آنچه داشت که به طور مفروض اوکراینی ها در روسیه انجام داده بودند. به رغم وجود این مشکلات، نه مسکو و نه تل- آویو به مرحله قطع روابط نرسیدند. مقامات روسی، اسرائیل را در فهرست کشورهای موسوم به «غیردوست» قرار ندادند و اسرائیل هم در اِعمال تحریم های غرب علیه مسکو شرکت نکرد.
نقطه همگرایی بین مسکو و واشنگتن
اسرائیلی ها به این نکته وقوف دارند که به رغم موضع گیری هایی که مورد پذیرش آنها نیست، اهرم های مسکو در بحران غزه بسیار محدود است. فزون براین، روسیه نفعی در بالاگرفتن درگیری ای که خطر شکننده کردن مواضعش به ویژه در سوریه داشته باشد را ندارد. در حالی که اسرائیل در انتظار حمله تنبیهی حکومت ایران بود، ولادیمیر پوتین، نیکولای پاتروچف، دبیرکل پیشین شورای امنیت فدراسیون روسیه و سرگئی لاورف، وزیر امور خارجه در ۱۵ و ۱۶ آوریل به وسیله تلفن به ترتیب با رئیس جمهوری، وزیر امور خارجه (۲) و رئیس شورای امنیت اسرائیل تماس گرفتند. روسیه هیچ سودی در شعله ور شدن آتش جنگ در منطقه ندارد.
در آغاز آوریل، پلیس نظامی روسیه در منطقه جولان در نزدیکی خط براوو (۳) یک ایستگاه جدید دیدبانی ایجاد کرد. این کار در پاسخ به حمله اسرائیل به کنسولگری حکومت ایران در دمشق بود. این اقدامی نمادین و در عین حال سومین ایستگاهی است که از آغاز سال ۲۰۲۴ روسیه در مجاورت این منطقه حایل می سازد. به این ترتیب، درحال حاضر روسیه در مجموع ۱۲ ایستگاه دیدبانی در منطقه دارد. از ژانویه ۲۰۲۴، نیروی هوایی روسیه هم به گشت زنی در طول همین خط براوو پرداخته است. از نظر مسکو، هدف این اقدامات «برافراشتن پرچم» و از طریق حضور ساده، یادآوری حضور واحدهای زمینی و هوایی اش در منطقه، برای جلوگیری از بالا گرفتن درگیری در ناحیه جولان است. اگرچه این اقدامات موجب انصراف اسرائیل از ادامه حملات نمی شود، ولی می تواند مانع از کاربرد نیروهای حکومت ایران و متحدانش در این منطقه گردد.
به علاوه، مجاری موجود بین مسکو و واشنگتن درمورد پرونده سوریه همچنان باز است. منابع معتبری تأیید می کنند که در زمان دیدار محرمانه ای که در آغاز سال ۲۰۲۴ بین روس ها و آمریکایی ها برگزار شده، هیچ یک از دو طرف نمی خواسته که حکومت ایران با بهره گیری از وضعیت اوکراین، نیروهای خود را در سوریه افزایش دهد. این یکی از موارد نادر همگرایی روسیه- آمریکا است که اسرائیل نیز با آن توافق دارد. اما، با آن که مشارکت روسیه- اسرائیل دستخوش بحران است، رابطه بین روسیه و حکومت ایران از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲، به ویژه در عرصه نظامی – فنی تحکیم شده است. همه شواهد نیز حاکی از اعلام تحویل محموله ای از [هواپیمای] SU-35 (۴) به تهران است که در زمان امضای توافق جدید مشارکت پیش از انقضای توافق سال ۲۰۲۱ باید صورت گیرد. مذاکرات به درازا کشیده شده، اما پیش نویس این توافق می تواند در ماه های آینده امضاء شود. اگر این دستگاه ها به ناوگان حکومت ایران افزوده شود، یقینا چالشی دیگر در روابط روسیه - اسرائیل خواهد بود.
عمل گرایی و مدارا به عنوان محافظ
رشته های امنیتی کمی در روابط دوجانبه وجود دارد. نیرومندترین رشته عامل انسانی است. به رغم این دوره دشوار، همچنان پیوندهای انسانی نیرومندی بین اسرائیل و روسیه وجود دارد. سال گذشته، ۳۵ هزار «مهاجر» روس به اسرائیل رفتند و به ۱.۵ میلیون تن جمعیت روس تبار آن افزوده شدند. این تعداد در سال ۲۰۲۲، ۴۵ هزار تن بود. برآورد اسرائیل این است که بین ۵۰ تا ۶۰ هزار روسی می توانند در برنامه جذب مهاجر دستگاه دیپلوماسی آن ثبت نام کنند. فزون بر این، با استفاده از خط های هوایی موجود بین دو کشور، در سال ۲۰۲۳ حدود ۱۵۸ هزار گردشگر روسی به اسرائیل سفر کرده اند که در رده چهارم گردشگران خارجی (پس از آمریکایی ها، فرانسوی ها و انگلیسی ها) هستند.
با آن که عامل زبان دو جامعه را بهم نزدیک می کند، اما برداشت های متفاوت و متقاطع باعث ایجاد نوعی فاصله می شود. گفته شده که جامعه اسرائیل در کلیتش همدلی خود با اوکراین در جنگ با روسیه را نشان داده است. در روسیه، نظر سنجی ها نشان می دهد که دو سوم افراد مورد پرسش نمی خواهند در جنگ جاری در غزه جانب این یا آن سو را بگیرند. با این حال، ۲۰ درصد از روس ها تمایل به هواداری از فلسطینی ها دارند (این میزان درمورد روس های مسلمان ۴۵ درصد است)، در حالی که ۶ درصد نیز از اسرائیل هواداری می کنند. در این مورد، اقدامات ضد اسرائیلی انجام شده در مخاتچکلا در داغستان در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۳ (۵) به نظر نمی آید که زمینه مذهبی داشته باشد. در تاتارستان و باچکورتستان، که دو ناحیه مسلمان فدراسیون هستند، هیچ اقدام مشابهی رخ نداده، بلکه بیشتر این واقعیت اجتماعی- اقتصادی ناگوار جمهوری های مسلمان شمال قفقاز است که زمینه ساز تشنج می باشد. نظر سنجی های اخیرا انجام شده توسط مرکز لِوادا (۱۴ مه ۲۰۲۴)، که این اقدامات را از سوی عوامل بیگانه در روسیه شناخت ، هم این فرض را تقویت می کند، هیچ امری حاکی از جهش یهودی ستیزی در جامعه روسیه نیست.
بازرگانی بین دو کشور در حالت نقاهت پس از بیماری است و به دشواری می تواند نقشی در امنیت داشته باشد. بنابر آمار سازمان ملل متحد، مبادلات بازرگانی روسیه- اسرائیل در سال ۲۰۲۳، دو و نیم برابر شده است. این مبادلات در سال ۲۰۲۲ کاهش یافته و به کمی بیش از ۱ میلیارد دلار رسیده بود. این سطحی بسیار پایین بود که از یک ربع قرن پیش سابقه نداشت. به عبارت دیگر، در سال ۲۰۲۳، بازرگانی روسیه- اسرائیل به سطح سال ۲۰۱۸ آن (۲.۷ میلیارد دلار) بازگشت و بعد در سال ۲۰۱۹ به دلیل همه گیری کووید۱۹ و بعد شروع جنگ در اوکراین از میزان آن کاسته شد. با این حال، این جهش ناشی از عوامل گوناگون، نباید یک گرایش ساختاری در روند مبادلات اقتصادی در طول ۱۵ سال اخیر را بپوشاند.
روابط شخصی نتانیاهو و پوتین
به علاوه، به یاد بیاوریم که در سال ۲۰۰۸، مسکو درباره تحویل پهپاد و دیگر تجهیزات نظامی به گرجستان در ماه های پیش از جنگ ۵ روزه روسیه- گرجستان، نسبت به تل- آویو سختگیری نکرد. نه تنها روس ها و اسرائیلی ها مقررات دریافت روادید را لغو کردند، بلکه فقط چند ماه پس از پایان درگیری در قفقاز، درباره فروش تعدادی پهپاد نیز توافق شد. به عبارت دیگر، این امر نشانگر عمل گرایی و مدارایی است که ویژگی پیوندهای بین دو کشور، حتی در دشوار ترین لحظه ها است.
سرانجام، روابط شخصی ولادیمیر پوتین و بنیامین نتانیاهو، که خوب توصیف می شود، یقینا کارآمدترین مجرا برای حل و فصل مشکلات بین دو کشور است. این در حالی است که این دو از ۷ اکتبر به بعد، تنها ۲ بار با یکدیگر حرف زده اند. در مقام مقایسه، آنها در سال ۲۰۲۰، یازده بار یعنی تقریبا ماهی یک بار با هم صحبت کرده بودند.
تا به حال، سعی اسرائیل بر این بوده که روابط عملی با روسیه را به رغم موضع گیری های مسکو درباره بحران غزه حفظ کند. روسیه هم به نوبه خود نمی خواهد پیوندهایش با تل- آویو آسیب بیند. در روابط دوجانبه، عمل گرایی و منافع همچنان بر احساسات منفی موجود غلبه دارد. شاید با اتکاء به عامل انسانی باشد که دو کشور در انتظار روزهایی بهتر برای روابط خود بسرمی برند.