از چندین ماه پیش، هر هفته ده‌ها خانواده کرد از پستهای ایست-بازرسی متعددی می گذرند تا به خانه هایشان در عفرین برسند. این منطقه که موسوم به « کوهستان کردی» است از سال ۲۰۱۸ و با آغاز فعالیتهای ترکیه بنام « شاخه زیتون» که با همکاری میلیشیا‌های سوری حامی آنکارا انجام شد،دچار تغییرات جمعیتی گسترده ای شده است و حدود ۳۲۰ هزار کرد مجبور به فرار به مناطق تحت کنترل« اداره خود مختار شمال و شرق سوریه» شدند. از زمان بقدرت رسیدن احمد الشرع در ۸ دسامبر ۲۰۲۴، مذاکرات فشرده ای با مظلوم عبدی فرمانده نیرو های دمکراتیک سوریه انجام گردید که در نهایت به امضاء یک توافق در ۱۰ مارس ۲۰۲۵ منجر شد و راه را برای بازگشت آوارگان کرد هموار کرد.
اما عفرین دیگر آن شهری نیست که ساکنانش آنرا در سال ۲۰۱۸ ترک کردند. در آنزمان کرد‌ها ۹۵% جمعیت منطقه را تشکیل می دادند اما در سال ۲۰۲۳ این رقم به کمتر از ۲۰% تقلیل یافت.پس از عملیات شاخه زیتون، این منطقه تحت نظارت مشترک ترکیه و گروه‌های مسلح سوری حامی آنکارا قرار گرفت و در عمل به استان هاتای ترکیه وصل شده است.
بر اساس توافقات جدید، گروه‌های تحت حمایت ترکیه باید جای خود را به نیروهای امنیتی دولتی بدهند، اما کرد‌ها هنوز نمیتوانند به این نهاد‌ها وارد شوند و به همین دلیل به آنها بسیار بدبین هستند. یکی از ساکنان عفرین که مایل به فاش شدن نامش نیست می گوید:« شبه نظامیان با ادغام در امنیت عمومی، نام یا لباس خود را تغییر می‌دهند اما همچنان کنترل را حفظ می کنند».برخی گروه های طرفدار ترکیه، مانند تیپ حمزه یا گروه سلطان سلیمان شاه که از خطرناک‌ترین‌ها هستند، مقر خود را در مناطق شیخ حدید والباب حفظ کرده اند.
ترس و وحشت همچنان وجود دارد
انجمن بهار در این روندِ بازگشت، امنیت عبور و مرور مردم را تأمین می کند.بسیاری از خانواده ها آماده اند که به عفرین باز گردند ولی منتظر روشن شدن اوضاع هستند. طبق تخمین نور آرا، مسئول ارتباطات رسانه ای انجمن بهار، از سقوط بشار اسد تا کنون ۷۰ هزار کرد به منطقه باز گشته اند.
حضور شبه نظامیان ترکیه در محل، انگیزه‌ها را برای بازگشت، بویژه در میان مردان جوان کم می کند. طبق شواهد جمع آوری شده توسط اوریان ۲۱ ، در طول هفت سال گروه‌های سوری از طریق باجگیری، خشونت یا غارت قانون خود را اعمال کرده اند. کِفایه جِمو می‌گوید:« ما داستانهای زیادی در مورد جوانانی که در درگیری زندانی یا کشته شده‌اند، شنیده ایم». وی در ابتدای سال ۲۰۲۵، در حالیکه پسر ۱۸ ساله‌اش را در حلب گذاشت، به‌تنهایی وارد عفرین شد. وی اضافه میکند:« پسرم هیچ‌گاه سلاح بدست نگرفته و برای هیچ حزبی نجنگیده است ولی بیم دارد که زندانی شود».
لیلا احمد چند ماه است که از اردوگاه رفعت جایی که از سال ۲۰۱۸ در آنجا پناهنده بود، باز گشته است. همسرش در حالی که از ایستگاه ورود به شهر عفرین می گذشت دستگیر شد و سر انجام در یک مبادله زندانیان بین وزارت کشور سوریه و نیروهای دمکراتیک سوریه در ۴ آوریل آزاد شد. لیلا احمد با تأسف می‌گوید: « او دیگر از خانه خارج نمی شود».
چگونه میتوان خانه اشغال شده را پس گرفت؟
علاوه بر ترس مانع دیگری بر سر راه باز گشتگان وجود دارد : مسکن. خانه‌های بسیاری توسط گروه‌های مسلح، اشغال شده یا حتی به خانواده های عرب آواره فروخته شده اند. اکنون برای باز گرداندن این املاک، باج خواهی می کنند. سکینه خواهر لیلا این را تجربه کرده است. خانه او در روستای خرخه یا یاخور به عربی در دست گروه سلطان سلیمان شاه قرار دارد. سکینه با اندوه می‌گوید:« آنها برای بازگشت به خانه امان ۱۰۰۰ دلار طلب می کنند. اما ما تازه از تل رفعت برگشته ایم و چنین پولی نداریم». سکینه با اندوه می‌گوید:« بازگشت چه فایده‌ای دارد وقتی نتوانم نه زمینم را ببینم نه خانه‌ام را؟ ». او که کاری ندارد و به‌سختی روزگار می‌گذراند به فکر بازگشت به روژاوا است.
همین سناریو برای عبدالله شیخ داهدو استاد زبان انگلیسی از روستای مراتا صادق است که از سال ۲۰۱۸ به عفرین باز نگشته است. او که در محله کردنشین حلب پناهنده است نتوانست در مراسم خاکسپاری والدینش شرکت کند. یک شبه نظامی خانه‌اش را تصرف کرده است . وی شاکی است و می‌گوید:« به اداره امنیت عمومی مراجعه کردم ، ولی میگویند تا ماه ژوییه نمیتوانند به درخواست من رسیدگی کنند».
یکی از شخصیت‌های جامعه مدنی که تمایل دارد ناشناس بماند گفت:« گروه‌های وابسته به ترکیه خانه‌های کرد‌هایی که از منطقه فرار کرده‌اند را به پناهندگان عرب اجاره دادند یا فروخته اند و حالااز آنها می‌خواهند برای باز پس گیری اموالشان پول بپردازند». با اعلام خروج ترکیه و پایان سال تحصیلی، او امیدوار به تغییر است. آزاد عثمان عضو شورای محلی و انجمن مستقل کردهای سوریه، دفتری که مشخصاً برای حل و فصل اختلافات ملکی تاسیس شده است می گوید:« ما شاهد کاهش مبلغ درخواستی هستیم».
علی‌رغم تمام این موانع، نشانه‌هایی از باز گشت تدریجی به یک زندگی عادی بچشم می‌خورد. در مارس ۲۰۲۵ برای اولین بار از سال ۱۹۷۵، کرد ها توانستند بصورت علنی نوروز ، سال نو کرد ها را جشن بگیرند. جشنی ساده که نمادین بود. شیخ عبد الله داهدو می‌گوید:« ما فقط یک شام خانوادگی داشتیم و بعد به خیابان رفتیم و جشن گرفتیم». در سال ۲۰۲۳ برای گرامیداشت نوروز در شهر جندریس ۴ نفر بدست گروه احرارالشرقیه که به ترکیه نزدیک است،کشته شدند.
همزیستی شکننده
از سال ۲۰۱۸ حدود ۱۵۰ هزار آواره عرب که از حمص،حما و ادلب آمده‌اند در عفرین ساکن شده‌اند و این موضوع بشدت بافت اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است. هر چند تنش‌ها کنترل شده باقی‌مانده اند ولی بد بینی هنوز وجود دارد. کِفایه جِمو می‌گوید:« مامشکلی با عربها نداریم، اما اقوام خیلی از آنها در گروه‌های مسلح هستند». او سعی میکند بین شهروندان عادی و گروه‌های مسلح تمایز قائل شود، و با احتیاط می گوید:« وقتی برگشتیم، به همسایه های عربمان نگفتیم که از اردوگاه تل رفعت برگشتیم »(۱). کردهای عفرین هنوز از دستگیری های خود سرانه، بویژه آن‌هایی که با سازمان غیر دولتی « اداره خود مختار شمال و شرق سوریه» تشکیلاتی که مدیریت روژاوا را بعهده دارد کار میکردند، هراس دارند. یکی از کنشگران سازمانهای بشر دوستانه با تأسف می‌گوید:« اگر شک کنند که با یگان های حفاظت از مردم در ارتباط هستی، این امر دلیل کافی برای زندانی شدن است».
سقوط رژیم بشار اسد برای پناهندگان عرب مستقر در عفرین، چشم انداز بازگشت به موطن اصلی را گشوده است، اما هنوز همه نمیتوانند این مسیر را پیش بگیرند. احمد علی، اهل جنوب حلب که همچنان در اردوگاه خیزان اشرفیه در عفرین زندگی می کند اشاره میکند:« در محل ما چیزی باقی نمانده،فقط دیوار ها،مین ها و خمپارهای منفجر نشده باقی‌مانده اند». همسایه اش حسین الاحمد می افزاید:« من بخود قول داده بودم که وقتی که رژیم بشار سقوط کند،به خانه‌ام برمی گردم اما دیگر برای بچه هایم مدرسه ای نمانده،اینجا می‌مانیم چون چاره‌ای نداریم». در این اردوگاه ۵۰۰ خانوار که حدود ۱۵۰۰ نفر هستند، روز به روز زندگی می کنند. به زعم انجمن بهار تا کنون حدود دویست خانوار توانسته اند به خانه هایشان باز گردند. این آمار بنا بر اردوگاه و مبدأ پناهندگان متغیر است.
همه چیز باید بازسازی شود
قرار بود اول ژوئن یک نقطه عطفی باشد. پس از گفتگو های متعدد بین شورای محلی و مقامات دمشق،قرار بود آنکارا تأمین مالی گروه‌های محلی را متوقف کند و اداره امور را به نیروهای جدید سوریه ای منتقل کند. اگر چه اوضاع در عمل بهتر شده، اما ترکیه همچنان حضور دارد. در ورودی عفرین، پست پلیس نظامی دارای نشان هایی است که پرچم ترکیه و پرچم انقلاب سوریه را با هم تلفیق کرده اند.لیر ترکیه واحد پول رسمی است و در مقر شورای محلی پرچم ترکیه همچنان به اهتزاز در می آید.آزاد عثمان شرایط را اینگونه تجزبه و تحلیل میکند:« مشکل این است که احمد الشرع در این پرونده همه کارتها را در دست ندارد و بشدت به قدرت‌های بین‌المللی بخصوص به ترکیه وابسته است».
این وابستگی اجرای جبران خسارت برای قربانیان گروه‌های مسلح را دشوار می کند. شخصی که در شورای محلی حضور دارد از عدم وجود سازوکاری برای برقراری عدالت انتقالی شکایت میکند:« این یک مشکل واقعی است که کسانی که مرتکب جرم شده‌اند به مقام های فرماندهی رسیده اند. ما هفت سال ظلم را تحمل کردیم و حالا باید سکوت کنیم. این امکانپذیر نیست!». برای برخی، ادغام کامل عفرین در مدیریت جدید سوریه یک خیال واهی است.
عبداله می‌گوید:« من در درجه اول خودم را یک کرد می‌دانم و دوست دارم استقلالی مانند کردستان عراق داشته باشم».دو دختر دبیرستانی که در آپارتمان او برای کلاس انگلیسی حضور دارند نظرات او را تأیید می کنند. برخی دیگر مانند کِفایه جِمو طرفدار نظر دیگری است:« مهمترین چیز امنیت است و برسمیت شناختن حقوق ما در یک دولت سوریه ای و اینکه این دولت در قبال شهروندانش تبعیض قائل نشود»، او چنین نتیجه می‌گیرد:« خیلی چیز ها باید باز سازی شود و بازگشت به وضعیت قبل احتیاج به زمان دارد».
۱-شهری که در تصرف نیروهای کرد است.