وزش باد موج ها را به سوي ساحل بياباني و دره مانندي که تا بي نهايت ادامه دارد مي راند. افق ساحلي دوقم هنوز در امتداد چندصد کيلومتر بکر و دست نخورده است. حفظ عمان ازهر برنامه مغاير با محيط زيست ازديرباز خواست سلطان قابوس بوده است. اما ولايت الوسطي نسبت به شمال و جنوب کشور منطقه اي کم توسعه يافته است که گردشگري و پويايي اقتصادي در آن درحال پيشرفت است. مسقط از يک دهه پيش نسبت به توان بالقوه آن توجه ويژه نشان داده است. اين بندر که از ديگر نقاط کشور دور افتاده، جمعيت آن حدود ١٦ هزارتن برآورد شده (که ٤ هزارتن از ايشان بنابر اعلام مقامات محلي اصليت عماني دارند) و عمدتا با ماهيگيري سنتي زندگي مي کنند. اين بندر مدتي طولاني فعاليت کمي داشته و چشم انداز اشتغال در آن محدود بوده است.
قدرت حاکم در مسقط تصميم قاطع دارد که از بخشي از وابستگي خود به صنايع نفت و گاز، که ٧٤ درصد از منابع درآمدش را تشکيل مي دهد، بکاهد و براي انجام اين کار براي دوقم برنامه هايي بلندپروازانه دارد. از ٧ سال پيش، کاميون ها و بيل هاي مکانيکي براي شکل دادن به طرح هاي اوليه ساخت و سازي که قراراست در سال ٢٠٢٠ به انجام برسد، ولي تاخيرهايي در آنها پيش بيني مي شود، درحال کار هستند.
راهي به سوي آفريقا و اروپا
در طبقه نخست مقر «دفتر منطقه ويژه اقتصادي» (Sezad)، که در وسط بيابان ساخته شده، در حاشيه بزرگراهي تازه و خالي که دوقم را به مسقط متصل مي کند، صالح حمود الحسني کارگاه هاي ساختماني را ازدور نظاره مي کند. او مفتخر است که مديرکل «بزرگ ترين برنامه اقتصادي عمان، مهم ترين در خاور نزديک و يکي از مهم ترين ها در دنيا » است. در اين برنامه يک بندر چند منظوره، بزرگ ترين تعميرگاه کشتي در خشکي منطقه، يک فرودگاه بين المللي، يک پالايشگاه با ظرفيت پالايش ٢٣٠ هزار بشکه نفت خام در روز و تعداد زيادي مجتمع هاي مسکوني و گردشگري مجلل درنظر گرفته شده است. دولت عمان تابحال ١.٧ ميليارد دلار (١.٥١ ميليارد يورو) سرمايه گذاري کرده ولي خيلي فراتر از اين نخواهد رفت و به تامين زيرساخت هاي پايه اي بسنده مي کند. عمان به ويژه خواستار جذب سرمايه گذاران خارجي است. صالح الحسني مي گويد: «موقعيت محلي دوقم راهبردي است. ما در بيرون از تنگه هرمز برروي راه هاي دريايي بين المللي قرار گرفته ايم، به کشورهايي مانند هند، پاکستان و بنگلادش خيلي نزديک هستيم. دوقم همچنين در راه آفريقاي شرقي و در تماس با بقيه کشورهاي عرب قرار دارد. اينها اين شهر را ازنظر موقعيت محلي بي نظير مي سازد».
در واقع، موقعيت برنامه دوقم براي هرصادر کننده اي فريبنده است : لنگرگاهي در نيمه راه شبه قاره هند و ساحل آفريقاي شرقي. همچنين، الزام به گذر از تنگه هرمز براي دسترسي، با طي مسير طولاني تر، به کشورهاي خليج [فارس] را از بين مي برد و به ويژه هميشه باثبات تر است. تنش هاي اخير بين ايالات متحده، امارات متحده عربي، عربستان سعودي و ايران تائيدي براين امر است. خرابکاري اخير در کشتي هاي نفتي در بندر فجيره و حمله به خطوط نفت عربستان سعودي، به ترتيب در ١٣ و ١٤ ماه مه ٢٠١٩ نمونه اي ازاين تنش ها است. به گفته صالح الحسني «استفاده از دوقم مانع از دغدغه هاي ناشي از بي ثباتي مي شود».
چين برمبناي منطق، حضور در بخشي از اين برنامه را برگزيده است، مانند «شهر ابريشم» برنامه شهر تازه در کويت، حکومت پکن به دوقم در چهارچوب برنامه گسترده و بلندپروازانه ساخت راه ابريشم علاقمند است. اين شهر بندري عمان کاملا در برنامه «راه جديد ابريشم» مي گنجد. براي انجام اين کار، نخستين قدرت آسيايي قصد دارد ١٠.٧ ميليارد دلار (٩.٤٩ ميليارد يورو) به آن تزريق نموده و زميني به وسعت ١١ کيلومتر مربع را براي مدت ٢٥ سال در مرکز اقتصاد در دوقم جديد اجاره کرده است. شرکتي سهامي به نام «عمان وان فانگ»، که مرکب از ٦ موسسه چيني است، ساخت کارخانه هاي خودروسازي، توليد متانول، مصالح ساختماني، توليد نيروي خورشيدي و يک پالايشگاه نفتي، که قلب سرمايه گذاري هايشان است را به عهده دارد. به اين ترتيب، چين قصد دارد روزي نفتي که از کشورهاي عضو «شوراي همکاري هاي خليج [فارس]» مي خرد را مستقيما تصفيه کند. صالح الحسني مي گويد: «عمان به آنها ثبات عرضه مي کند. ما روابط ديپلوماتيک خوبي با چين داريم و به آنها ايفاي نقش عامل را پيشنهاد مي کنيم».
تکه گمشده در راه ابريشم
چين با بندر گوادر که در بلوچستان پاکستان (مالکيت آن تا سال ١٩٥٩ در اختيار عمان بود) و روبروي بنادر عمان قراردارد و بندر جديدش در جيبوتي، مي تواند اين دو گذرگاه دوردست را به هم پيوند دهد. درآن زمان دوقم به سان نقطه پاياني ارتباط قاره آسيا با شبه جزيره عربستان و شاخ آفريقا درخواهد آمد. محمد ذوالفقار راخمات، تحليل گر خاور نزديک درباره روابط چين- شرق يادآوري مي کند که «ازنظر تاريخي چين از يمن به عنوان مرکز حمل و نقل استفاده مي کرد، اما راهزني دريايي رفت و آمد به خليج عدن را کند کرد. به اين ترتيب، در آينده چين خواهد توانست استفاده از اين راه را با بهره گيري از دوقم کنار بگذارد و راه هاي بازرگاني خود را امن کند».
اين پژوهشگر حضور چين در «خط اريب خالي» (١) عمان در درازمدت را چنين توضيح مي دهد: «هيچ ترديدي نيست که کشتي هاي بزرگ چين در دوقم پهلو خواهند گرفت و کشتي هاي کوچک تر خود را به بخش هاي ديگر خاورنزديک و آفريقاي شرقي خواهد فرستاد».
بنابراين، دوقم در آينده به رقابت با بندرهاي خليفه (ابوظبي) و جبل علي (دوبي) خواهد پرداخت. به ويژه آن که برنامه خط آهن مرتبط کننده دوقم به کشورهاي خليج [فارس] درحال ساخت است. صالح الحسني تصريح مي کند که: «طرح ايجاد راه آهن شامل متصل کردن همه کشورهاي عضو «شوراي همکاري هاي خليج [فارس]» (CCG) است. ولي با کند شدن اقتصاد به خاطر بحران نفتي، برنامه به حالت تعليق درآمده است. اين شبکه راه آهن منطقه اي برگ برنده ديگري براي دوقم خواهد بود، زيرا امکان مي دهد کالاهاي حمل شده با کشتي، به جاي ٣ يا ٤ روز از طريق دريا، ظرف ٤٨ ساعت با راه آهن به کويت برسد». بحران سياسي در خليج [فارس] از ژوئن ٢٠١٧، همراه با بدهي کشورهاي عضو «شوراي همکاري هاي خليج [فارس]» نشانه هاي مطلوبي براي تکميل اين شبکه راه آهن منطقه اي نيست. طلال بن سليمان، مسئول کميته فني «چشم انداز ٢٠٤٠ عمان» براي برنامه هاي توسعه ملي با حسرت مي گويد: «هنوز زمان مشخصي براي اين برنامه تعيين نشده است». به علاوه، اين شبکه درحدي وسيع با بندرهاي اماراتي رقابت خواهد کرد و موجب ظهور يک قطب رقابتي در عمان خواهد شد. وضعيتي که درزماني که دوکشور درحال گذر از مرحله اي دشوار هستند، تحملش سخت است. با اين حال، به نظر محمد راخمات پژوهشگر، دوقم « منطقه اي مکمل براي جبل علي خواهد بود. چين قصد جايگزيني ندارد بلکه مي خواهد تاحد ممکن در خليج [فارس] بندر بسازد».
لي لينگ بينگ، سفير جمهوري خلق چين در سلطان نشين عمان در آوريل ٢٠١٩ اظهار کرد: «عمان و چين سال گذشته اقدام مشترک براي برنامه بي آر آي (Belt and Road Initiative) را اعلام کردند. عمان رسما به حلقه دوستان اين برنامه پيوسته است. سلطان نشين عمان و چين ميراث تاريخي مشترکي دارند. اين کشور از موقعيت محلي راهبردي و بندرهاي عالي مانند دوقم، سلاله و سوهار برخوردار است که مزيتي طبيعي براي مشارکت در احداث راه ابريشم است». به اين ترتيب، اين ٣ بندر عمان به صورت منزلگاه هاي بازرگاني چين براي رسيدن به بازارهاي آفريقاي شرقي و سپس کانال سوئز و اروپا هستند. درسال ٢٠١٨، حجم مبادلات بازرگاني بين دو کشور بالغ بر ٢٢ ميليارد دلار بوده که نسبت به سال ٢٠١٧ حدود ٤٠ درصد افزايش داشته است. رشدي فوق العاده که عامل آن به ويژه تحريم قطر بوده که ناچار شده واردات خود را بجاي بندرهاي اماراتي به سوي بندرهاي عمان سوق دهد.
نارضايتي هاي محلي
با آن که ساختارهاي سربرآورده از زمين در دوقم نادر است، شمار کارگاه ها روزبروز بيشتر مي شود و هم اکنون مخالفت ها و بيم هاي ساحل نشينان نسبت به اين تغييرات زيست محيطي ابراز مي شود. ازاين جمله، بسياري از ماهيگيران محلي هستند که درپايان سال ٢٠١٨ براي شکايت به وزارت کشاورزي و شيلات در مسقط رفتند. حسن حسين الاغباري مسئول اين وزارت خانه مي گويد: «حدود ٤٠٠ کشتي بزرگ ماهيگيري از منابع وسيع دريايي ما بهره برداري مي کنند، کارخانه هاي فرآوري ماهي و سردخانه اي به صورت ٢٤ ساعته براي صدور محصولات، عمدتا به آسيا، کار مي کنند. جهش دوقم با صنعتي شدن ماهيگيري محلي و صادرات بين المللي درسطح وسيع انجام مي شود». حدود ٥٠٠ توليدکننده عماني ماهي ساردين، به اين امر به ديده بدگماني مي نگرند زيرا موجب کمبود منابع ماهي در آب هاي ولايت الوسطي مي شود. الطبيب حمد القنيبي، يک ماهيگير قديمي عماني با تاکيد مي گويد: «جامعه ماهيگيران دوقم اين کشتي هاي بزرگ که بي گمان درحد افراط ماهيگيري مي کنند را دوست ندارد. اين درحالي است که بضاعت ما براي سرمايه گذاري دراين عرصه اندک است». يکي از کارمندان بخش ماهيگيري هم با لحن شکايت آميز مي گويد: «آنها همه ماهي ها را ازبين مي برند».
بسياري از چادر نشينان نيمه کوچگر هم مانند کارآفرينان ماهيگيري محلي ازاين کارگاه ها آسيب مي بينند. درعوض، حکومت مجتمعي شامل ١٥٠ ويلاي به هم چسبيده درچند کيلومتري جنوب شهر قديمي ساخته است و ٣ هزار ماهيگير بدوي با خانواده هايشان قرار است در وسط يک منطقه بياباني اسکان داده شوند. اما، چندماه پس از ساخته شدن اين ويلاها، اين محله مسکوني کاملا خالي از سکنه است. صالح حمود الحسني اطمينان دارد که اين موضوع سامان مي يابد و روند کند بررسي اين که کدام خانواده ها براي سکونت دراين هديه هاي سخاوتمند برگزيده مي شوند را بهانه مي آورد. در واقعيت، برخي از چادر نشينان و ماهيگيران همچنان از ترک خانه هاي خود که زمين آنها براي اجراي برنامه ها درنظر گرفته شده خودداري مي کنند. مدير «منطقه ويژه اقتصادي» با خشنودي مي گويد: «ما مي خواهيم مردم محلي را در احداث دوقم جديد مشارکت دهيم، مردم الزاما به اين خاطر اکراه نشان مي دهند که درحال حاضر هيچ نفعي دراين کار نمي بينند. اما بزودي، محلي ها براي برخي از سرمايه گذاري ها اولويت خواهند داشت. شغل هاي تازه ايجاد مي شود و بهترين زيرساخت ها احداث مي گردد. ما در اينجا جاده، بانک، مراکز بازرگاني و بولينگ و سينما ساخته ايم!».
بنابه گفته دولت عمان، اين برنامه درمدت ٢٠ سال و زماني که به پايان برسد مي تواند نزديک به ٣٠٠ هزار شغل ايجاد کند و دوقم ٥ درصد از فعاليت اقتصادي کشور را تشکيل خواهد داد. احمد بن سليم المحروقي، والي دوقم سعي مي کند درمورد خلق و خوي مردم درمورد تغييرات جاري در زندگي شان با اطمينان سخن گويد: «طبيعي است که مردم دربرابر چيز تازه اي که به آنها عرضه مي شود ترس داشته باشند. اما اين امر زياد طول نمي کشد» و به زور لبخند مي زند. به گفته او، از زماني که در اکتبر ٢٠١٨ به اين سمت منصوب شده، هيچ شکايتي از جانب عماني ها دريافت نکرده و سلفش نيز هرگز چنين اقدامي را عنوان نکرده است: «کساني که با برنامه دوقم مخالفت مي کنند، دير يا زود بايد تغييرات را بپذيرند، زيرا اين برنامه براي زندگي شان اثر مثبت دارد!».
١- «خط اريب خالي» اصطلاحي است که درمورد بخش بزرگي از قلمرو فرانسه به کار مي رود که از «موز» تا «لند» را دربرمي گيرد و در آن ميزان جمعيت نسبت به بقيه فرانسه کمتر است. در اينجا، اشاره به کم بودن ميزان جمعيت در منطقه دوقم است.