١٩١٤- ٢٠١٩، هنگامي که تاريخ تکرار مي شود

ترکيه، رودررو با «بدعهدي» غربي ها

کاخ سفيد به ترکيه اطلاع داده که هواپيماهاي جنگنده اف ٣٥ را، با آن که ترکيه در تامين مالي طراحي و ساخت آن مشارکت داشته، به اين کشور تحويل نخواهد داد. اين موضوع يادآور سابقه اي تاريخي در سال ١٩١٤ است که انگليسي ها از تحويل دو کشتي جنگي فوق مدرن ساخته شده به سفارش امپراتوري عثماني، که بهاي آنها کاملا پرداخت شده بود، خودداري کردند.

درطول ماه گذشته، بحران بين ايالات متحده و ترکيه درمورد سامانه موشکي اس ٤٠٠ و هواپيماهاي جنگنده اف ٣٥ (Joint Strike Fighter) تشديد شده است. در ١٩ ژوئيه ايالات متحده به آنکارا اطلاع داد که تحويل هواپيماهاي چند منظوره اف ٣٥ به ترکيه را درپي تحويل نخستين سامانه موشکي اس ٤٠٠ روسيه تعليق مي کند. آيا ترکيه و ايالات متحده قادر به انجام مصالحه اي قابل قبول هستند که تنش هاي فزاينده بين اين دو متحد در پيمان ناتو را کاهش دهد ؟

تهديدهاي دوگانه آمريکا درمورد تحويل سامانه موشکي اس ٤٠٠ به ترکيه داراي اثرهايي چشمگير است: اِعمال تحريم هاي مربوط به قانون «رفتار با دشمنان از طريق مجازات» (Caatsa) (١) و تحريم فروش اف ٣٥. اما اگر موقعيت کنوني در چشم انداز تاريخي آستانه جنگ جهاني اول ديده شود، همه بُعدهاي وضعيت کنوني آشکار مي شود. به ويژه، تصميم گيرندگان آمريکايي بايد به آن توجه کنند زيرا يادآوري اين رويداد مي تواند واکنش هاي منفي ترکيه را، درصورت عمل به تهديدهاي تحريم، تشديد کند و موجب خسارت هايي غيرقابل جبران در روابط ترکيه و ايالات متحده گردد.

کشتي هاي جنگي پرداخت شده... ولي تحويل نشده

رويداد تاريخي مذکور مربوط به سال ١٩١٤ است. درآن زمان، امپراتوري عثماني قراردادي با کارخانه هاي کشتي سازي انگلستان براي ساخت دو کشتي جنگي مدرن از نوع «دريدنوت»، مجهز به پيشرفته ترين فناوري آن زمان، بسته بود. اين کشتي هاي جنگي «سلطان عثمان اول» و «رشاديه» نام داشتند و قرار بود سنگ بناي يک نيروي دريايي مدرن براي امپراتوري عثماني شوند. دولت عثماني براي تامين هزينه قابل ملاحظه ساخت اين کشتي ها از مردم امپراتوري درخواست همياري کرد و شهروندان عثماني آن را پرداخت کردند. چنان که انتظار مي رفت، هزينه ساخت اين کشتي هاي داراي فناوري پيشرفته بسيار سنگين بود. دولت عثماني کل بهاي تعيين شده را پرداخت کرد. قراربود که «سلطان عثمان اول» و «رشاديه» در ٢ اوت ١٩١٤ به دولت عثماني تحويل شود.

شوربختانه براي عثماني ها، کشته شدن آرشيدوک فرانسوا- فرديناند [وليعهد اتريش] در ژوئن ١٩١٤ رشته رويدادهايي را درپي آورد که بزودي به آغاز جنگ جهاني اول منجر شد. در زمان مقرر براي تحويل دو کشتي جنگي به نيروي دريائي، امپراتوري عثماني در هيچ درگيري خصمانه اي عليه دولت هاي متخاصم در جنگي که تازه آغاز شده بود دخيل نبود. با اين حال، کمتر از يک ساعت پيش از تشريفات تحويل کشتي ها، به سروان عثمان رئوف بيک، مامور تحويل گرفتن کشتي ها، اطلاع داده شد که به فرمان وينستون چرچيل، فرمانده وقت نيروي دريايي انگلستان، تصميم گرفته شده که اين کشتي ها ضبط شود. فزون براين، به دولت عثماني اطلاع داده شد که انگلستان پول اين دو کشتي را بعدا – هروقت که خود بخواهد – به دولت عثماني خواهد پرداخت.

براي امنيت ملي انگلستان

ولي ورود امپراتوري عثماني به جنگ درکنار آلمان در اکتبر ١٩١٤، تعهد انگلستان را ملغي کرد. در پايان سال ١٩١٤، رويدادهاي شتابنده و پيچيده اي رخ داد که قدرت هاي مختلف را به مذاکراتي سخت در پشت پرده براي تامين منافع راهبردي و امنيتي شان واداشت. تصميم دولت انگلستان درمورد ضبط «سلطان عثمان اول» و «رشاديه»، به ويژه در پايان سال ١٩١٤، از ديد «سياست واقع بينانه» منطقي بود. انگلستان نگران آغاز يک جنگ قريب الوقوع با آلمان بود. به گفته شخص چرچيل (٢) تصميم مصادره «سلطان عثمان اول» و «رشاديه» به خاطر امنيت ملي انگلستان گرفته شده بود: «در ٢٧ ژوئيه، پيشنهاد يک اتحاد دفاعي- تهاجمي محرمانه بين آلمان و ترکيه عليه روسيه توسط ترکيه داده شد و آلمان سريعا آن را پذيرفت و در ٢ اوت به امضاء رسيد؛ فرمان آماده باش ارتش ترکيه در ٣١ ژوئيه صادر شد. ولي چيز شگفت انگيزي رخ داد و انگلستان رفتاري مقاومت آميز دربرابر آلمان درپيش گرفت. کشتي هاي جنگي انگلستان با فرمان جنگ رهسپار دريا شدند. در ٢٨ ژوئيه من دو کشتي جنگي سفارشي عثماني را به نفع نيروي دريايي انگلستان مصادره کردم. من اين اقدام را منحصرا به خاطر نيروي دريايي انگلستان انجام دادم. افزودن دو کشتي جنگي ترکيه به ناوگان دريايي انگلستان براي امنيت ملي حياتي به نظر مي آمد».

با آن که مصادره دو کشتي جنگي ترکيه براي انگلستان گزينه اي معقول بود، اين اقدام با واکنش منفي افکار عمومي مردم ترکيه روبرو شد و آن را يک بدعهدي تلقي کردند. ازنظر عثماني ها، آنها اعتماد کرده و کل بهاي دو کشتي جنگي را پرداخت کرده بودند ولي در آخرين لحظه از تحويل آنچه خريده بودند خودداري شده بود. برخي از پژوهشگران براين باورند که در نتيجه اين تصميم افکار عمومي مردم ترکيه عليه لندن برانگيخته شد و پذيرش مردمي اتحاد با آلمان در جنگ جهاني اول تسهيل گرديد.

اس ٤٠٠ روسيه دربرابر اف ٣٥ آمريکا

با به ياد داشتن اين رويداد تاريخي، مي توانيم به سال ٢٠١٩ بازگرديم که در آن با موقعيتي رودررو هستيم که با وجود زمينه هاي متفاوت، به آن رويداد بي شباهت نيست. ترکيه شريک رسمي توسعه هواپيماهاي اف ٣٥ از سال ٢٠٠٢ بوده و درنظر دارد تعداد زيادي از آنها را در چهارچوب مدرن سازي نيروي هوايي خود بخرد و ميليون ها دلار در توسعه اف ٣٥ سرمايه گذاري نموده است. درحال حاضر اين کشور قصد دارد ميلياردها دلار براي خريد اين هواپيماها سرمايه گذاري کند.

ايالات متحده نگران خريد سامانه موشکي اس ٤٠٠ روسيه توسط ترکيه است، زيرا از ديد آمريکا استقرار اس ٤٠٠ هاي روسي در ترکيه مي تواند به رديابي هواپيماهاي اف ٣٥ درحال پرواز منجر شده و داده هايي درمورد ضعف هاي بالقوه آن به دست روس ها بيفتد. آمريکايي ها نگران آن هستند که اين داده ها به هرصورت مورد بهره برداري روس ها قرار گيرد و تهديدي براي امنيت ملي آمريکا باشد.

با توجه به اين که ترکيه از سال ٢٠٠٢ در ساخت هواپيماهاي اف ٣٥ شريک است و رقم هاي گزافي دراين برنامه سرمايه گذاري کرده، و اين که متحد آمريکا در سازمان پيمان اتلانتيک شمالي (ناتو) است، مي توان درک کرد که واکنش منفي احتمالي افکار عمومي ترکيه نسبت به خودداري از تحويل اين هواپيماها ازسوي آمريکا چگونه مي تواند باشد. ترکيه مي تواند معقولانه چنين ارزيابي کند که از ديرباز در تامين منابع براي پيشبرد اين برنامه مشارکت داشته است. تهديد آمريکا درمورد محروم کردن ترکيه از حاصل اين مشارکت مي تواند ترک ها را دچار تلخکامي کند و يادآور مصادره «سلطان عثمان اول» و «رشاديه» شود.

امروزه خاطره تاريخي عاملي مهم است و اقدام انگليسي ها در سال ١٩١٤ به عنوان يک رودررويي با ترکيه به نظر خواهد آمد. اميد است که، در آينده اي نزديک، تصميم گيرندگان سياسي ترکيه و آمريکا بتوانند به مصالحه اي قابل قبول دست يابند که مانع از وارد شدن خسارت هاي سنگين به روابط ترکيه و ايالات متحده شود.

١- قانون فدرال ايالات متحده که در ٢٧ ژوئيه سال ٢٠١٧ براي تحميل تحريم هاي جديدي بر ايران تصويت شد

٢- Winston Churchill, Mémoires de la Grande Guerre, éditions Tallandier, 2016.