سريال هاي تلويزيوني ترک و عرب در رقابتي فشرده به شرح و بسط تاريخ مردمان و قدرت هاي سياسي در خاور نزديک مي پردازند. اين سريال ها با نمايش وطن پرستي مجذوبانه، روايت هايي از گذشته برخي از ملت ها را نقل مي کنند و ملت هاي ديگر را زير سئوال مي برند. سريال بزرگ جديد امارات به نام «مماليک النار» (سرزمين آتش) که از شبکه سعودي- پان عرب ام بي سي پخش شده راوي منطق رقابت سياسي- رسانه اي در «مشرق» عرب- مسلمان است. اين سريال بحران بين حکومت هاي عرب و ترکيه رجب طيب اردوغان را برجسته مي کند.
موضوعي سياسي- هويتي
روايت هاي تاريخي مبناي توليدهاي بزرگ سريال هاي تلويزيوني ترک و نيز عرب است، که بودجه آنها توسط گروه هاي رسانه اي تحت حمايت قدرت هاي حاکم تامين مي شود. اين سريال ها که حامل پيام هاي سياسي هستند، بخشي از کارزار ارتباطي نظام هاي حکومتي با رقيب هاي منطقه اي شان است و ابزاري کمکي در دست سياست خارجي دولت هايي است که از به ابتذال کشيدن تاريخ در جهت منافع عالي حکومت خود سود مي برند.
سريال تلويزيوني « قيام ارطغرل» که مورد تمجيد رئيس حکومت ترکيه قرار گرفت، جايزه فستيوال ترکي «پاپيون» را به عنوان بهترين توليد سال ٢٠١٦ به دست آورد. ١٥٠ بخش «قيام ارطغرل» که به وسيله مهمت بوزداگ نوشته و توسط متين گوناي کارگرداني شده، راوي اداره حکومت عثماني در زمينه اي از درگيري هاي قبيله اي و توطئه هاي داخلي و خارجي است. اين توليد بزرگ ترکيه به ويژه يادآور ميراث خاندان بنيانگذار امپراتوري عثماني است. پنج فصل اين سريال که از ١٠ دسامبر ٢٠١٤ تا ٢٩ مه ٢٠١٩ پخش شد، محبوبيتي فوق العاده در ترکيه و نيز در ميان تماشاگران عرب داشت.
پخش اين سريال واکنش هاي زيادي در شبکه هاي اجتماعي برانگيخت. بسياري از جوان ها تصوير ارطغرل را در پروفايل فيسبوک خود گذاشتند و پايان اندوهبار «بامزي آلپ»، شخصيت اصلي آن احساساتي تند در ميان عرب ها برانگيخت. از جمله يک شهروند کويتي ساکن حجره روي يک دست نوشته بزرگ نوشت: «تسليت به قبيله کابه، آرامش روح نصيب بامزي باد... اي ارطغرل آشتي در کار نيست... و من سوگند مي خورم که تو، بامزي، فرزند عزيز اين قبيله هستي» (١).
اتحاد مبالغه آميز مسلمان ها
علاوه بر محبوبيت انگين دوزياتان، که نقش ارطغرل را بازي مي کرد، تحرک هاي عربي سازي اين سريال و حمايت از پخش هاي مکرر آن نشان دهنده گستردگي اين محبوبيت لگام گسيخته است. در دوبله کردن بخش هاي اين سريال به عربي، به نحوي درخشان از صداي بازيگران بزرگ سوري مانند رشيد آصف و مونا وصيف استفاده شد. همچنين، اينترنت به نحوي قابل ملاحظه در پخش اين سريال نقش داشت. تارنماي تلويزيون النور، آن را با زيرنويس عربي در يوتيوب و ديگر رسانه هاي اينترنتي پخش کرد و سپس در شبکه هاي ديگر بازپخش شد. بنابر روايت تارنماي اينترنتي رسمي «راديو تلويزيون ترکيه» (TRT) بخش هاي اين سريال در سال ٢٠١٧ حدود ٢٠٠ ميليون بار ديده شد که ٦٠٠ هزار تماشاگر تلويزيوني آن از عربستان سعودي بودند.
«شورش ار طغرل» بينندگان زيادي در خاورنزديک يافت و مجموعه اي از احساسات: اشتياق، علاقه به تاريخ، قهرماني قرون وسطايي و آموزشي در معناي سياسي و فرهنگي اسلامي- عثماني را برانگيخت. اين سريال به ويژه مبلغ اتحاد مسلمان ها گرد يک رهبر محبوب، به رغم تفاوت هاي قومي و زباني، بود.
رابطه حماسي ارطغرل بن سليمان شاه، پدر عثمان غازي در همين جا پايان نگرفت: سريال «عثمان بنيانگذار» از تاريخ ٢٠ نوامبر ٢٠١٩ جايگزين آن شد. اين سريال که در شبکه آ تي وي پخش شد، راوي ارتقاء سياسي کسي است که در سال ١٢٨١ ميلادي به عنوان نخستين سلطان عثماني با نام «عثمان اول» خوانده شد.
پس از چندي، مقامات سياسي عرب متوجه اثر مخرب سريال هاي ترک دوبله شده به عربي شدند که به خاطر گوناگوني موضوعي، پاسخگوي همه سليقه ها هستند. شور و شوق عمومي عرب ها براي داستان هاي عاشقانه تخيلي از زمان پيدايش آنها بر صفحه تلويزيون در سال ٢٠٠٧، به صورت يک پديده اجتماعي درآمده است. به عنوان نمونه، کيوانچ تاتليتوغ ، ملقب به «براد پيت شرق» توسط مطبوعات ترکيه، نقش «مهند» را در سريال نور [عشق ممنوع] بازي کرده که موفقيتي فوق العاده در ميان تماشاگران عرب به دست آورده است. اين نوع داستان هاي عاشقانه، که مبلغ «مدرنيته» در ترکيه و ارائه نوعي از زندگي و روابط است، در جوامع محافظه کار عرب، به ويژه شيخ نشين هاي خليج [فارس] هم جذابيت بسيار دارد.
«سرزمين آتش»، پاسخ به «ارطغرل»
پاسخ برخي از دولت هاي عرب در صحنه «ديداري- شنيداري پان عرب» داده شد که در آن، به ويژه از سال هاي دهه ١٩٩٠، سرمايه هاي سعودي نقشي پررنگ دارند. اين امر در ابتدا به صورت سانسور کلاسيک بود. در سپتامبر ٢٠١٤، مصر تصميم گرفت که پخش سريال هاي ترک را در پاسخ به حمايت اردوغان از محمد مرسي، رئيس جمهوري اسلام گراي آن کشور، که در ژوئيه ٢٠١٣ توسط ارتش سرنگون شده بود، و نيز به خاطر حمله هاي تند او به مارشال عبدالفتاح السيسي، ممنوع کند. عربستان نيز در مارس ٢٠١٨ همين کار را کرد: شبکه هاي «مرکز پخش خاورميانه» (MBC) از پخش سريال هاي ترک خودداري کردند. سهامدار اين گروه رسانه اي که پيشرو امپراتوري رسانه اي آل سعود است، بازرگاني به نام وليد بن ابراهيم الابراهيم، داماد پادشاه پيشين سعودي فهد بن عبدالعيزي است و اين مجتمع رسانه اي از دسامبر ٢٠١٧ توسط شاهزاده بدر بن فرحان آل سعود، وزير کنوني فرهنگ اداره مي شود.
به موازات اين امر، دولت هاي عرب ترغيب به ساخت سريال هاي تلويزيوني تاريخي براي پشتيباني از نظرات ضد ترک خود شدند. در اين مسابقه رقابتي براي کسب رهبري سياسي- رسانه اي دنياي عرب و مسلمان، سريال بزرگ تلويزيوني «مماليک النار» (سرزمين آتش) با بودجه ٤٠ ميليون دلاري (٣٦ ميليون يورو) ساخته شد. داستان اين سريال توسط محمد عبدالمالک و احمد نداي مصري نوشته شده و ساخت آن توسط پيتر وبر انگليسي و آلخاندرو تولدوي پروئي و با کمک يک کادر فني بين المللي انجام شده است.
اين سريال که در تونس و با بازيگري هنرپيشگان بلندپايه عرب ساخته شده، از تاريخ ١٧ نوامبر تا ٩ دسامبر ٢٠١٩ از شبکه هاي ام بي سي مصر، ام بي سي ١ و ام بي سي مصر ٢ پخش شد. سريال راوي قهرماني آخرين سلطان مملوک مصر؛ الاشرف تومان بيک، دربرابر سلطان سليم اول عثماني است.
تبليغات وسيع درباره اين سريال، گوياي نيات سازندگان هنري و حاميان سياسي آن است. در شرح حال موسسه سازنده آن «جنومديا استوديوز» نوشته شده: «قانوني خونبار که بر يک امپراتوري حکم راند، به صورت لعنت گريبان [عثماني ها] را گرفت». نواري تبليغاتي با صداي شوق برانگيز ستاره مصري خالد النبوي در نقش تومان بيک – که در نبرد ريدانيه شکست خورد، دستگير و در سال ١٥١٧ به دار آويخته شد-، به گوش مي خورد که: «اي مردم مصر، مقاومت شما يک پيروزي است!».
مقاومت دربرابر نيروهاي وحشي خارجي
با آن که ١٤ بخش اين سريال درباره وضعيت فروپاشي قدرت مملوک ها است، در سراسر صحنه ها، سناريو و گفتگوها خط هدايت کننده داستان تسليم مصر به «اشغال» يک نيروي خارجي خشن است. مي توان گفت که ورود پيروزمندانه ارتش عثماني به مصر، به هيچ وجه نمي بايد به عنوان «فتح» (٢) اسلامي – بنابر روايت تلويزيوني از اين رويدادهاي تاريخي روشن- توصيف شود.
در حالي که يکي از نويسندگان سريال از «تاريخ لبريز از جنايات تاريخي عثماني» سخن مي گويد و از «سريال هاي ترک که بر حسن هاي حکمروايي عثماني تاکيد مي کنند» انتقاد مي کند، سازنده اماراتي بيانگر خصومت رهبران نخبه عرب نسبت به ترکيه است. ياسر حارب، در اظهارنظر خود، انگيزه هاي ساخت سريالي به اين بزرگي را چنين بيان مي کند:
اين پاسخي به کارهاي تلويزيوني ترک ها است [...] سريال حاکي از وحشيگري عثماني ها در هنگام جنگ براي به تسليم واداشتن محله هاي قاهره است [...] اين سريال بر تاريخ عرب در آن دوران، که جعل و تحريف شده تا تعمدا جنايات عثماني ها مکتوم بماند، نور مي تاباند. فصل هاي آينده افشاگر تاريک بيني عثماني ها خواهد بود و واقعيت را درباره شخصيت هايي که درکارهاي پيشين به صورت فرشته تصوير شده بودند بيان مي کند
ديري نپائيد که آنکارا به پخش سريال اماراتي واکنش نشان داد. در نوشته اي که در تاريخ ٢٨ نوامبر در نشريه «يني شفق» منتشر شد، ياسين اکتاي، مشاور رئيس جمهوري، گفتمان يادماني ترکيه در تجليل از شايستگي هاي سلطه عثماني به عنوان حمايتگر مردم عرب را تکرار کرد:
[سرزمين آتش] بخشي از يک کارزار آشتي ناپذير است که هدف آن کاستن از ميزان نفوذ سريال هاي ترک است که محبوبيتي فوق العاده در دنياي عرب داشته است [...] درواقع، [اين سريال] مستقيما نه فقط حکومت عثماني، بلکه جمهوري ترکيه معاصر، که آن را نمايندگي مي کند، را هدف مي گيرد
استدلال اين مسئول بلندپايه ترک، به ويژه بيانگر کاربرد ملي گرايي در کارهاي تلويزيوني اي است که رويدادهاي تاريخي ملي را به نمايش مي گذارد. اين از آن رو است که ميراث حکومت عثماني، از دوران قرون وسطي، بيش از هميشه موضوع بحث سياسي و روشنفکري در خاورميانه است.
عثماني گرايي اردوغان عليه منافع ملي عرب ها
سياست خارجي ترکيه براي برخي از دولت هاي عرب يک چالش بزرگ امنيتي است و بنابر گفته رسانه هاي سعودي، اماراتي يا مصري، ناشي از اراده توسعه گري، و حتي «استعمارگري» ترکيه است. انور قرقاش، وزير امور خارجه امارات، در يک توئيت به تاريخ ١٠ مارس ٢٠١٨، خطرهاي مداخله گري منطقه اي رئيس جمهوري اردوغان، که باعث تلاطم در تناسب نيروها در خاورنزديک مي شود، را برشمرد:
ترکيه به اصول حکومت هاي عرب تخطي نموده و از جنبش هاي اسلامي اي که هدفشان ايجاد اختلال از راه خشونت ورزي در دولت هاي حاکم است، حمايت مي کند؛ ترکيه بايد به حاکميت کشورهاي عرب احترام بگذارد
دخالت قدرت ترک در امور عرب ها منشأ تنش هاي فزاينده، به ويژه در مصر و عربستان، درمورد بسياري از موضوع هاي منطقه اي است: از [جنگ سوريه] تا بحران تحريم قطر، که از تاريخ استقرار نيروهاي ترک در قطر پس از توافق همکاري هاي ترکيه- قطر در سال ٢٠١٤، و حمايت اردوغان از اخوان المسلمين را دربر مي گيرد. تحولات اخير وضعيت هرج و مرج در ليبي نيز به اين جوّ تخاصمي در مديترانه شرقي، که در آن رقابتي درمورد بهره برداري از ثروت هاي گاز طبيعي در سطح منطقه جريان دارد، دامن مي زند. توافق هاي امضاء شده در ٢٧ نوامبر ٢٠١٩ توسط رئيس جمهوري اردوغان و فايزالسرّاج، رئيس دولت توافق ملي ليبي، درمورد امنيت و همکاري هاي نظامي بين آنکارا و تريپولي و نيز محدوديت زدايي از مناطق دريايي است. اين توافق ها که با مخالفت همسايه مصري ليبي و همکاران خليج [فارس] آن روبرو شده، به نفع سياست نيرومند خاورميانه اي ترکيه و به زيان منافع ملي عرب ها است.
کاربرد نيروهاي نظامي ترک در خاک ليبي، که در تاريخ ٢ ژانويه ٢٠٢٠ به تصويب مجلس آنکارا رسيد، اين امکان را مي دهد که تغييري نو در وضعيت اين بخش از دنياي عرب و مسلمان رخ دهد که مي تواند منجر به بروز يک رودررويي شود. اين امر به خاطر «عثماني گري» رهبر ترکيه است که نشان دهنده بلندپروازي هاي اسلامي- ملي گراي او است. اعزام سربازان ترک به آفريقاي شمالي نشان دهنده گسترش ميدان عمل اقتصادي و نظامي ترکيه است. در ٢٦ دسامبر ٢٠١٩، فتحي باساگا، وزير کشور ليبي رسما خواستار مداخله ارتش ترکيه براي رودررويي با نيروهاي مارشال بازنشسته، خليفه حفتر شد. حفتر که مورد حمايت مصر، عربستان و امارات متحده عربي است، در ٤ آوريل ٢٠١٩ عمليات «سيل منزلت» را براي تصرف تريپولي و سرنگون کردن دولت السرّاج آغاز کرده بود. هدف از کاربرد نيروي نظامي ترکيه در ليبي، جلوگيري از تهاجم کنوني ژنرال حفتر است که در ١٢ دسامبر توسط مرد نيرومند بنغازي در مناطق شرقي و مرزي ليبي، آغاز شده است.
تجليل از خاطره «ريش قرمز»
رئيس جمهوري ترکيه بي وقفه بر مشروع بودن سياست خارجي خود در مناطق درگيري در دنياي عرب تاکيد مي کند و مدعي است که مي خواهد بزرگي خلافت اسلامي در ولايات قديمي اش را احيا کند. اودر سخنراني افتتاحيه در همايش «راديو تلويزيون ترکيه» (TRT) ٢٠١٩ بر «ميراث نياکان در قلمرو پيشين» تاکيد کرد که به نظر او مداخله قدرتمندانه در ليبي، سوريه و شبه جزيره عربستان را توجيه مي کند. در پيامي نيز که در ٢ ژانويه ٢٠٢٠ براي سربازاني که در استان حکّاري درحال انجام ماموريت بودند فرستاد، گفت که مصمم است استقرار ترکيه در مديترانه شرقي را تقويت کند. او با الهام از فتوحات دريايي عثماني، نسبت به خيرالدين پاشا، دريادار مشهور و حاکم الجزاير در قرن شانزدهم، در دوران حکومت سلطان سليمان محتشم، اداي احترام کرد. او متعهد شد که «اسطوره اي مانند اسطوره هاي گذشته خلق شده توسط “ريش قرمز” در مديترانه به وجود آورد».
شکل هاي مختلف برنامه هاي پخش شده، با جنبه هاي نمادين احساسي و حماسي قهرمانان بزرگ ملي، دو تز متضاد عرضه مي کند. به اين ترتيب، شکوه خاطره امپراتوري عثماني در مقابل با انتقادها از بي عدالتي ها و ستايش از رزمندگي هاي مليت هاي عرب تحت سلطه و خواستار استقلال قرار مي گيرد. سرمايه گذاري هاي هنگفت در توليد سريال هاي تاريخي حاکي از اهميت «قدرت نرم» تلويزيون است. اما، از چه «تاريخ»ي صحبت مي شود ؟
«مماليک النار و ارطغرل» نشان دهنده رودررويي دو «تاريخ» خاورنزديک است. علاوه بر رسانه ها، نظام آموزشي نيز از يک سياست عربي بيش از پيش انتقادآميز درمورد مداخله گري ترکيه، هم در «مشرق» و هم در «مغرب» و دخالت در درگيري هاي بين حکومت ها حمايت مي کند. تصميم دولت عربستان سعودي در ٢٢ اوت ٢٠١٩، درمورد تجديدنظر در کتاب هاي درسي از اين جمله است. ازاين پس، در کتاب هاي درسي ديگر امپراتوري عثماني يک خلافت اسلامي نيست، بلکه به دانش آموزان به عنوان يک حکومت «اشغالگر»، به طور کلي در شبه جزيره عربستان، و به طور اخص در قلمرو آل سعود معرفي مي شود. پس از سريال هاي موفق تلويزيوني، اين تغيير محتواني کتاب هاي درسي، نمايانگر پيچيدگي منطقه اي بحران سعودي- ترکيه است.
١- Al-Arab, 15 mars 2017.
٢- واژه ای که اشاره به سوره فتح دارد که « نماد پیروزی نیروهای اسلام در سرزمین های خارجی است». با تکیه به این واژه در روابط قرون وسطی ای ترک-عرب، پیروزی عثمانی در مصر مشروع جلوه داده می شود .