زنان محجبه در فرانسه. کارآفريني در برابر تبعيض

زنان محجبه در فرانسه از نوعي خصومت آشکار دررنج اند؛ علاوه بر آن،رفتار تبعيض آميز در زمان استخدام نيز به اين رنج افزوده مي شود؛ تبعيضي غيرقانوني که روياروئي با آن دشوارمي نمايد. بنابراين برخي ازاين زنان براي ورود به بازار کار، کسب وکارخود را راه اندازي کرده اند.

گزارش مکتوب سال ٢٠١٩ از اجلاس سالانه مسلمانان فرانسه ، به وضوح تاثير تبليغات توليد کنندگان فرآورده هاي حلال، سخنراني هاي شخصيت هاي برجسته مسلمان و دههاهزارخريدار مسلمان اين محصولات را منعکس کرد. رتيبه زحدالي، ٣٣ساله، با لباس بلند سياه، با لبخندي به پهناي صورت ازمشتريان عبوري ازجلوي غرفه اش استقبال مي کرد، از جمله فروشندگان اين جمعه بازار بود. وي پس ازدو سال پژوهش وتوسعه محصول خود، سرانجام اين امکان را پيدا کرد فراورده اي را که در بازار حلال موجود نبود، به مسلمانان فرانسه معرفي نمايد: غذاي کودک.

يکي از اين مشتريان با ابراز خوشحالي ازاينکه مي تواند يک فرمول شير بهينه شده، شبيه شير مادر را براي دختر کوچکش امتحان کند، مي گويد:« تا پيش از اين من تنها مي توانستم شيرهاي بهينه شده با ماهي و سبزيجات به کودکم بدهم». شرکت رتيبه تحت نام «منوي کوچول»، با ارائه طعم هاي فراوري شده با« نخود، نعنا و گوشت گاو» با ذبح حلال، اين امکان را به والدين مسلمان مي دهد که فرزندان خود را با محصولات غني شده با آهن تغذيه کنند.

کشف حجاب کنيد يا بيکار باشيد

رتيبه مدرک کارشناسي ارشد خود را از يکي از بهترين مدارس بازرگاني فرانسه - ESCP Europe – دريافت کرده و مطلقاً براي خود چشم انداز راه اندازي «تجارت غذاي کودک» متصور نبود. بااين حال، وقتي زمان انتخاب شغل فرا رسيد، او مجبور شد گزينه اي را که همه زنان مسلمان فرانسه ناگزير از انتخاب آن هستند، برگزيند؛ يا کشف حجاب کند يا درکنج خانه بيکار بنشيند.

او با صداي بلندعنوان مي کند:«اين جا يک دنياي بسته و محدود براي زنان است. درک صحيحي از تصوير يک زن با روسري در فرانسه وجود ندارد. اغلب مردم فکر مي کندد که اين زنان درست مانند زنان برخي کشورهاي عربي هستند که به اجبار حجاب دارند. اما در فرانسه معاصر، زناني که حجاب را برمي گزينند، قرباني کسي نيستند».

همچون بسياري ازوالدين مسلمان درفرانسه، پدرومادر رتيبه نيزازکودکي درمورد حجاب او حساس بودند، به ويژه که دولت فرانسه سر ناسازگاري با اقليت رو به رشد مسلمان کشور، گذاشته است. مهم ترين اقليت اروپا، که نزديک به ٩% جمعيت کشور را تشکیل مي دهد.(٢)

کشاکش ٣٠ ساله

براي فرانسه با توجه به پيشينه استعماريش، اسلام مسئله بغرنجي شده است. بر اساس نظرسنجي که توسط موسسه IFOP در اکتبر ٢٠١٩ انجام پذيرفته، ٦١٪ از پرسش شوندگان بر اين باورند که اسلام با ارزشهاي فرانسه ناسازگار است و تقريبا ٨٠٪ فکر مي کنند سکولاريسم در فرانسه مورد تهديد قرار گرفته. زنان محجبه، که يک چهارم زنان مسلمان فرانسه را تشکيل مي دهند، همواره از مباحث محوري پيرامون اسلام بوده اند. رئيس جمهور فعلي، امانوئل ماکرون عنوان داشته که اگرمسئله حجاب در فرانسه آنقدر جنجالي آفريده، به اين دليل است که « با اصل رعايت احترام برابر در کشور همخواني ندارد. ما به اصل برابري حقوق زن و مرد پايبنديم».

مفهوم فرانسوي «لائيسيته»، جدايي تام وتمامي بين کليسا و دولت قائل مي شود و اقتضاء مي کند که مقامات، وابستگي هاي مذهبي يا سياسي خود را علني نکنند. اما پس از اخراج سه دختر جوان از دانشگاه در سال ١٩٨٩، که از برداشتن روسري هاي خود امتناع ورزيده بودند، جدايي از مذهب به جنبه هاي ديگر زندگي فرانسوي نيز رسوخ کرد.

در سال ٢٠٠٤ پارلمان فرانسه، پوشيدن لباس هاي [با نماد] مذهبي در مدارس دولتي را ممنوع اعلام کرد. در سال ٢٠١٠ قانوني «ممنوعيت پنهان کردن صورت در فضاي عمومي» ، که معمولاً با عنوان «ممنوعيت برقع(روبنده)» شناخته مي شود ، به تصويب رسيد و در سال ٢٠١٦ ، چندين شهر اقدام به اغلام ممنوعيت پوشيدن «بورکيني»(٣) در سواحل عمومي کردند.

به کشور خودتان برگرديد

در آغاز سال ٢٠١٩ چندين سياستمدار تصميم يک شرکت بزرگ توليد کننده کالاهاي ورزشي، بخاطرفروش روسري براي دوندگان دختر را، محکوم کردند. سرانجام اين کالا از چرخه فروش خارج شد. چند ماه بعد ، کشور صحنه بحث وجدل ديگري درخصوص روسري بود، که اين بار توسط ژولين اودول در جلسه شوراي منطقه اي بورگوين-فرانش کنته راه افتاد. اين نماينده راستگراي افراطي خواستار آن شده بود، مادري که پسرش را در يک جمع مدرسه اي همراهي مي کرد، روسري خود را در اتاق شورا از سر بردارد.

به صورت رسمي اينگونه توجيه مي شود که قانون اين زنان را ترغيب مي کند تا خود را در جامعه فرانسه جاي دهند. ولي مطالعه اي که در ساال ٢٠١٩ توسط دانشگاه استنفورد در خصوص قانون مصوب سال ٢٠٠٤ صورت گرفت، به وضوح نشان داد که اين قانون «موجب شده که زنان ممنوع از حجاب مجبور شده اند به درون جامعه اقليتي خود بازگردند و معناي واقعي کلمه از هرگونه ارتباط و تبادل متقابل با جامعه [فرانسه] محروم مي شوند».

همچنين پوشيدن لباس هاي با نمادهاي مذهبي هنگام کار در بخش خصوصي، به طور فزاينده اي دشوار شد. در سال ٢٠١٤ ، بر اساس راي صادره از جانب ديوان عالي - بالاترين مرجع قضائي فرانسه-، عزل يک زن مشغول به کار درمهد کودک «Baby Loup» که ازبرداشتن روسري خود امتناع کرده بود، قانوني اعلام گرديد. استدلال: کودکان در برابر نمايش نمادهاي مذهبي در مقابل آنها، بيش از حد تحت تاثير پذيرند. قانون کار مصوب سال٢٠١٦ به کارفرمايان اجازه مي داد تا بنا براصل بي طرفي مذهبي به دلايل امنيتي يا بهداشتي و يا در برخي موارد، به دليل تماس کارمندان با ارباب رجوع، با کارکنان خود رفتار نمايند.

ميريام هانتر-هنين ، استاد حقوق در کالج دانشگاهي لندن، که مفهوم سکولاريسم فرانسه را مورد تجزيه و تحليل قرار داده عنوان مي کند:« پس از تصويب قانون ٢٠٠٤ ، ارتباط [جامعه فرانسه] با سکولاريسم به طور فزاينده اي کاهش يافته است. اين پيوند با پرونده Baby Loup و ممنوعيت استفاده برقع(روبنده) در فرانسه، کاملاً از بين رفت. سکولاريسم در واقع به عنوان يک اصل در روند امور قضائي مورد استفاده قرار نمي گيرد، ولي به نوعي در استدلال حقوقي تأثير گذار است.»

نرخ بيکاري بالا

زنان مسلمان به گونه اي نامتناسب تحت تأثير اين قوانين قرار دارند. براساس پژوهشي که سال ٢٠١٥ توسط [موسسه] ايناگورا صورت پذيرفت، كمتر از نيمي از كارفرمايان فرانسوي(٤٢٪) به زناني كه با روسري در محل كار خود حاضر مي شوند، روي خوش نشان مي دهند. همچنين يک يررسي بر روي «نمونه هاي سوابق کاري متقاضيان شغل» نشان مي دهد که يک زن محجبه اهل مراکش، ٥٥ برابر کمتر از يک زن سفيدپوست بي حجاب شانس دعوت شدن به مصاحبه شغلي را دارد.

يک پژوهش فراگير توسط موسسه ملي مطالعات جمعيت شناسي (INED)، ثابت کرده است که نرخ بيکاري زنان مسلمان دو برابر بيشتر از غير مسلمانان در فرانسه است. پاتريک سيمون ، پژوهشگر اين مطالعه تشريح مي کند كه اين موضوع تا حدودي با اين واقعيت قابل توضيح است كه زناني محجبه، ديدگاه سنتي تري نسبت به نقش هاي خانوادگي دارند. وي اضافه مي کند: اين خود به این دليل است که «امروزه در فرانسه اشتغال به کار در عين داشتن حجاب، چندان همخواني ندارد. بيشتر کارفرمايان از داشتن کارمند زن محجبه سربازمي زنند، به ويژه وقتي که قرار است کارمند تماس مستقيم يا مشتري داشته باشد. حتي زماني که زنان مستقيماً با مشتري سروکار ندارند ، تبعيض مکرر وجود دارد که بدان معني است که تعداد بسيار کمي از کارفرمايان آنها را استخدام مي کنند».

هشام بن آيسا جامعه شناس و مشاور، که با بيش از ٥٠٠ شرکت فرانسوي براي اصلاح مواضع خود در خصوص موضوع مذهب همکاري داشته، تاکيد مي کند که تبعيض حتي در سطوح بالاي اجتماعي نيز به وضوح قابل مشاهده است. هرگز نديدم يک زن با حجاب، به يک عنوان مديريتي در شغل خود دست يابد. مشاهده زن محجبه اي که براي امرار معاش در خانه شما کار رفت و روب را انجام دهد و يا وظيفه آوردن فرزندانتان از مدرسه بر گردن اوست، قابل قبول تر است. ولي اينکه يک زن روسري به سر به شما دستور بدهد، به هيچ وجه !».

هرچقدر از پله هاي ترقي بالاتر برويد، بيشتر در معرض تبعيض هستيد

به نظر مي رسد وضعيت تبعض آميز مسلمانان و حملات نژادپرستانه عليه آنان در خاک فرانسه که توسط بنياد ژان ژورس مورد ارزيابي قرار گرفته، مويد تجربيات بن آيسا است: هر چقدر مسلمانان با مشقت پله هاي ترقي را طي کنند، بيشتر در معرض تبعيض قرار مي گيرند. حدود ٦٣% از مديران مسلمان شاغل در پست هاي مديريتي که مدارک تحصيلي عالي مي طلبد، در پنج سال گذشته مورد تبعيض بوده اند.

فرانسوا کراوس، يکي از نويسندگان اين پژوهش خاطر نشان مي کند: «اين موضوع تا حدودي انتخاب شغل از جانب آنها را تحت تاثير قرار مي دهد. به محض ورود اقليتها به جهان اکثراً سفيد، و پشت سر گذاشتن جوامع مسلمان يا اقليت، با اين نوع از نژادپرستي روبرو مي شوند.اين موضوع همچنين اين واقعيت را که افراد با سطح تحصيلات بالاتر نسبت به مسئله تبعيض حساس تر هستند، آشکار مي کند».

اين موضوع خود بيانگرآن است که بسياري اززنان مسلمان، حتي امکان اشغال پست هاي غير مديريتي را نيز ندارند. مريم کرم در٢٠ سالگي خود به عنوان منشي يک پزشک مشغول به کار بود، هر روز پيش از رفتن به سرکار، روسري ازسربرمي داشت. او در مورد مصاحبه هاي کاري اش تعريف مي کند: « يکي از دفعاتي که براي مصاحبه کاري رفته بودم، هنگام ورود براي مصاحبه، روسري بر سر داشتم. پزشک بلافاصله به من گفت که مسئله اين نيست که من سر کار با حجاب باشم يا نه، ولي دلش نمي خواهد که بيماران هنگام ورود به مطب، با يک منشي مطیع روبرو شوند».

مجمع مبارزه با اسلام هراسي در فرانسه(CCIF)، يکي از سازمان هائي است که به زنان مسلمان در روياروئي با تبعيض ياري مي رساند. اين تشکل قانون سال ٢٠١٦ را که به کارفرمايان اجازه مي دهد تا بي طرفي مذهبي را چون اهرمي جهت تبعيض نسبت زنان مسلمان بکارگيرند،«استدلالي مغالطه آميز» ارزيابي مي کند.

از نگاه نعيمه سعيد، کارشناس حقوقي اين جمعيت:« اگر کارفرمائي در طول مصاحبه يک زن[متقاضي شغل] بخواهد درمورد نوع مذهب و يا انتخاب نوع پوشش از او بپرسد، و يا مطرح کند که حجاب مانع از استخدام وي خواهد شد، بدون اين که سياست بي طرفي مذهبي در شرکت ها را مدنظر قرار دهد، اين ها همه مي توانند به نوعي اعمال تبعيض محسوب شوند».

نعيمه معتقد است که اين مشکل تا حد زيادي دست کم گرفته شده. وي همچنين مي افزايد:«اين زنان همواره احساس قرباني بودن دارند، ولي لزوماً اين امکان برايشان وجود ندارد که روند احقاق حق را تا انتها پي گيري کنند».

فرانسوا کراوس، ديگر مؤلف تحقيق بنياد ژان يورس که در بالا ذکر آن رفت، دلايلي را توضيح مي دهد که به گفته وي، :«بسياري از شرکتهاي فرانسوي تمايلي به استخدام کارمندان محجبه ندارند». او همچنين مي افزايد:« استخدام کنندگان فرانسوي به تصويري از خود فکر مي کنند که با خدمت گرفتن يک زن با حجاب در گروه شان ايجاد مي شود؛ به ويژه ترس ناشي از احتمال حملات تروريستي و ملغمه گروه هاي افراطي را نيز بايد مد نظر داشت. آنها همچنين درباره انسجام داخلي شرکت فکر مي کنند: آيا افرادي که روسري بر سر دارند به خوبي در گروه جا مي افتند و حاضرند در پايان کار با همکارانشان پيکي بزنند؟ براي بسياري از استخدام کنندگان، روسري به عنوان نمادي از انسداد [روابط] اجتماعي محسوب مي شود. در ذهنيت فرانسوي، مذهب جزئي از هويت شما محسوب نمي شود. يک ديدگاه است ، درست همچون ديدگاه سياسي».

تجارت خود را راه بيندازيد

به دليل اين محدوديت ها، زنان مسلمان بالاجبار خود را با شرايط موجود سازگار کرده اند. در شبکه هاي اجتماعي ، گروه هايي مانند «کار با حجاب نيز ، ممکن است!» به اعضا اين امکان را داد تا پيشنهادات شغلي و مشاوره حرفه اي را به اشتراک بگذارند. زنان فهرست شرکت هايي را که در آن ها مجاز به پوشيدن لباس هاي مذهبي هستند، از جمله شرکت -هاي چند مليتي مانند غول خرده فروشي آنلاين آمازون و فروشگاه مبلمان سوئدي ايکه آ ، با يکديگر رد و بدل مي کنند. رتيبه زهدالي، فارغ التحصيل مدرسه تجاري مي گويد:« اين شرکت ها اساساً شرکت هاي غير فرانسوي هستند.»

تعداد فزاينده اي از زنان نيز، به دنبال راه اندازي مشاغل خود هستند تا بتوانند با حفظ حجاب کار کنند. کرام ، منشي پزشکي سابق، که اکنون مشاور مستقل فناوري اطلاعات است مي گويد: «من در نهايت به اين نتيجه رسيدم که دلم نمي خواهد شيوه لباس پوشيدنم را تغيير دهم. بنا بر اين، به صورت جدي به سرم زد که براي خودم شغلي بيافرينم.»

در سال ٢٠١١ لوئيزا بوقررا با ساختن يک صفحه در فيس بوک براي زنان کارآفرين مسلمان ، موسسه اخوات( AKB) را تأسيس کرد. او پيش از اين فروشگاه اينترنتي لوازم آرايشي خود را راه اندازي کرده بود و پس از دريافت تعداد قابل توجهي از سوالات در فيس بوک، به سرعت دريافت که بسياري از خانم ها ايده اي براي شروع کار خود ندارند.

اکنون، لوئيزا با گروهي متشکل از ٥ زن ديگر همکاري مي کند تا به ٢٠٠ مشتري دائم کمک کند تا بتوانند برنامه تجاري خود را توسعه دهند يا بر موانع کوچک و بزرگ اداري غلبه کنند. از سال ٢٠١٣ اين تشکل همچنين مسابقه اي را براي کارآفرينان گروهي ترتيب داده است. سال گذشته، برنده زن جوان مسلماني بود که به اتفاق همسرش يک برنامه جستجوي شغل، شبيه «Tinder» ايجاد کرد که کارفرمايان و افراد جوي ايي کار را به هم مرتبط مي کرد.

دياله مغاسا، ٣٦ ساله و مادر٦ فرزند، از جمله مشتريان او بود که AKB را براي مساعت به راه اندازي فروشگاه اينترنتي لوازم آرايشي خود انتخاب کرد، زيرا به گفته خودش:« فکر مي کردم آنها بهتر شرايط مرا درک مي کنند. همه ما تجربه مشابهي داريم - حداقل اکثر ما - و آن اينکه، نتوانسته ايم به دليل داشتن حجاب، کار پيدا کنيم.»

شوهر دياله درطول اين مسير،همواره از او حمايت کرده بود؛ ولي لوئيزا يادآوري مي کند به دليل نگرش کماکان محافظه کارانه نسبت به زنان، وجود مشکلات خانوادگي يا زناشويي براي مشتريان بسيار معمول است. با اين حال، در نشست سالانه مسلمانان در فرانسه، به نظر مي رسيد همه چيز تغيير کرده است - حداقل از نظر ظاهري. شوهر راتيبه که مشغول فروش غذاي حلال براي نوزادان است نيز، وظيفه نگهداري از فرزندان را برعهده گرفته. زنان جوان «مد روزشده»، مدلهاي اصيل خود را از شال هاي منجق دوزي و کيمونو با رنگ هاي روشن، براي فروش عرضه مي کنند.

ايمان مستاوي ٢٧ ساله وازبنيانگذاران گروه بارچا، که مجموعه اي از لباس هاي مد روز براي زنان مسلمان و غيرمسلمان طراحي و توليد مي کند، مي گويد: «ما در تلاش هستيم تا نشان دهيم که دراسلام فقط يک شيوه براي لباس پوشيدن وجود ندارد. اسلام فقط بنيادگرايي يا وهابيت نيست.»

حنانه کريمي که خود يک جامعه شناس مسلمان است، وقتي دريافت تعداد زنان مسلمان ناتوان از ياقتن شغل، که کسب و کار خود را راه مي اندازند رو به افزايش است، پژوهشي دراين زمينه را آغاز کرد. او مواردي به عنوان نمونه ذکر مي کند که حتي زنان متدين متعصب، به واسطه تاثير روحيه کارآفريني ترغيب شده اند تا هرچه بيشتر به جامعه فرانسوي بپيوندند.

چاره اي نيست جز موفقيت

او در پژوهش خود مي آورد:« زناني وجود دارند که تا پيش از اين حتي با مردان وارد مکالمه مستقيم نمي شدند و همه امور را به شوهرانشان واگذار کرده بود ند. ولي حالا به واسطه ضرورت شغلي، از همکاري با مردان و مذاکرات مستقيم با آنها، و حتي شرکت درميهماني هاي شبانه کسب وکارهاي شبکه اي نيز، سر بازنمي زنند.»

از نگاه لوئيزا ، روحيه کارآفريني، گامي ضروري جهت ايجاد تغيير موقعيت زنان مسلمان در فرانسه است:« اين قضيه يک موضوع صرفاً تجاري نيست. روحيه کارآفريني به رشد و شکوفايي زنان مي انجامد.» با اين حال، حنانه کريمي تأکيد دارد که اين شرکت ها معمولاً به واسطه الزام و ضرورت راه اندازي مي شوند و نه از روي اختيار و انتخاب. وي خاطرنشان مي کند:« حتي براي خانم هايي که داراي مدارک مختلف و ايده هاي خلاقانه اي هستند، عامل تعيين کننده جهت ورود به حوزه کارآفريني، لزوم برداشتن روسري در محل هاي کار سنتي است. کارآفريني بيش ازهر چيز يک انتخاب از روي اجبار است، حتي اگر به نتيجه برسد.»

در حال حاضر رتيبه زهدالي، شاغل در حوزه غذاي کودک، تنها زن محجبه اي است که در منطقه تجاري پررونق شمال شرقي پاريس کار مي کند. در دنياي تحت سلطه مردان سفيد پوست فارغ التحصيل مدارس بزرگ تجاري فرانسه، زنان به هر روي - بدون در نظر گرفتن مسلمان بودنشان-، دراقليت قراردارند.

در هر صورت رتيبه دلسرد نمي شود. اواميدوار است که تجارت خود را به يک Nestlé يا Danone آتي، به عنوان يک برند غذاي حلال کودک، تبديل کند. وي به تازگي موفق به دريافت تسهيلات بلاعوض نوآوري از بانک کشوري سرمايه گذاري (٤)گرديد که خود آنرا « تناقض آميز» ارزيابي مي کند:« من به خاطر تأمين مالي کسب وکارم به فرانسه مديون هستم، اما در عين حال مردم مرا براي آنچه که هستم قبول ندارند.»

او در خاتمه مي گويد: «اراده عمومي بر آن است که زنان مسلمان را در موقعيت فرمانبرداري حفظ کنند. امروزه، تمام انگيزه من به واسطه وجود بي عدالتي است. چاره اي جز موفقيت ندارم.»


١. مدرسه عالي بازرگاني پاريس

٢.بر اساس پژوهشي از مرکز پيو

٣.لباس شناي ويژه زنان مسلمان که جز صورت وقسمت هائي از دست و پاها، بقيه بدن را مي پوشاند(فرهنگ لاروس)

(BPI France)٤.

  • “Nous sommes toutes féministes”
    Ariana Mozafari
  • Exposition de turbans “made in France” de Niyya
    Ariana Mozafari
  • Le stand de Barcha, boutique de vêtements pour femmes musulmanes et non musulmanes, lors de la Rencontre annuelle des musulmans de France 2019.
    Ariana Mozafari