از آغاز قرنطينه در ١٤ مارس ٢٠٢٠، خبرگزاري رسمي مطبوعات (MAP) دو عکس از سلطان محمد ششم منتشر کرده است: در يکي از اين دو عکس، او با چهره پوشيده شده با ماسک دربرابر يک دسته گل بزرگ نشسته و تصوير ديگر اورا درحال ديدار از مقبره پدربزرگش در رباط در ٤ ماه مه ٢٠٢٠ نشان مي دهد.
اما، در همه اين مدت دوماهه شيوع جهاني ويروس، او نه يک سخنراني خطاب به «مردم عزيز» خود ايراد کرده، نه يک جمله براي اطمينان بخشيدن به کساني که بيشترين لطمه اقتصادي را ديده اند به زبان آورده و نه حتي يک کلمه درباره چگونگي مقابله با ويروس و اقداماتي که در روزهاي آينده براي مديريت رفع قرنطينه به کار گرفته خواهد شد بيان کرده است.
با آن که شاه «اتباع» خود را به نشان دادن تصاويري صامت يا نشر بيانيه هايي سرد و بيروح از کاخ سلطنتي عادت داده، ميل به شنيدن يک سخنراني اطمينان بخش با بروز عوارض اجتماعي- اقتصادي در کشوري که منابع خبري غيررسمي حاکم است و نابرابري هاي آن در زمره بيشترين هاي منطقه است، روز به روز بيشتر مي شود.
هرروز هزاران تن از افرادي که گذران زندگي شان از اقتصاد موازي است مي کوشند با رودررويي با پليس يا مأموران محلي وزارت کشور، به فعاليت هايي بپردازند که تاکنون به آنها امکان داده معاش خود را به صورت روز به روز تأمين کنند. در کازابلانکا يا رباط، و نيز در ديگر شهرهاي بزرگ و متوسط مانند مراکش، فِس (مرکز) يا طنجه (شمال)، هزاران مراکشي، اعم از سرپرست خانواده يا جواناني که نان آور پدر و مادر و برادر و خواهر خود هستند، معيشت خود را از اين اقتصاد خارج از حيطه مقررات تأمين مي کنند. از ماشين پائي که در قبال مراقبت از خودروتان از شما انعامي کوچک طلب مي کند تا کارگر روزمزدي که در خيابان انتظار مي کشد تا کسي او را براي يک روز کار اجير کند، يا هزاران فروشنده دوره گردي که در خيابان ها پرسه مي زنند، همه از اقتصادي غيررسمي تأمين معاش مي کنند که بنابر ارقام اعلام شده رسمي ١٤ درصد از «توليد ناخالص داخلي» (PIB) و ٣٧ درصد از مشاغل غيرکشاورزي را تشکيل مي دهد.
در حالت قرنطينه تکليف تأمين معاش چه مي شود ؟
در نخستين روزهاي شيوع جهاني ويروس، يک «صندوق کوويد-١٩» توسط «کميته حراست اقتصادي» (CEV) زيرنظر وزير اقتصاد و دارايي، محمد بن شعبون تشکيل شد. بيش از ٣ ميليارد يورو جمع آوري و بين ٨٠ تا ١٢٠ يورو ميان خانواده هاي نيازمند توزيع گرديد. اقداماتي که درخور تقدير اما بسيار ناکافي بود زيرا فقر و گسست هاي اجتماعي در مراکش بسيار عميق و غالبا تکان دهنده است.
بسياري از اقدامات حاد و شديدي که در آغاز براي رعايت قرنطينه انجام گرفت، با آغاز ماه مه در محلات مردمي کازابلانکا از حدت و شدت آنها کاسته شد. مقامات بيش از پيش به زحمت مي توانند جلوي هزاران تني که مي خواهند براي تأمين معاش به فعاليت هاي خود ادامه دهند را بگيرند و اين درحدي خطرناک امکان آلودگي به ويروس را افزايش مي دهد. چند روز مانده به ٢٠ ماه مه، بي اعتمادي و ابهام گسترش مي يابد و در برابر سکوت و غيبت شاه، دست و دهان دولت بسته و دوخته است. تنها مورد استثناء، يک بيانيه سعيد امزازي، وزير آموزش است که بازگشايي مدارس را به ماه سپتامبر موکول کرده است.
به تدريج صداهايي جسورانه در شبکه هاي اجتماعي بلند شده و خواهان بيانيه اي سلطنتي است که بتواند از ميزان بي ثباتي جاري بکاهد: حمزه محفوظ، فعال جنبش ٢٠ فوريه (١) در ضفحه فيسبوک خود مي نويسد:
«شاه عزيز، حالت چطور است؟ اميدوارم درگير و دار اين بحراني که سراسر دنيا را فراگرفته حالت خوب باشد. ما حالمان خوب نيست. مردم رنج مي برند و نمي دانند براي به دست آوردن نان روزانه خود چه کنند و هر شامگاه از بازگشت دست خالي به خانه شرمسارند. به آگاهي ات مي رسانم که همه سران حکومت هاي دنيا، جز ما، با کلمات ساده به راهنمايي مردم درباره اين ويروس پرداخته اند و تو حتي به خود زحمت نداده اي که دربرابر مردم ظاهر شوي. آيا تو مي پذيري که ال- عثماني [نخست وزير] به صورت قرباني و هدف توهين و تمسخرها در آيد ؟ تصورش را بکن، حتي ملکه انگلستان، که سخنراني هايش انگشت شمار است، در برابر “مردم” خود ظاهر شده، به آنها قوت قلب داده و اميدوارشان ساخته است».
اين نياز به ارتباط روز به روز به شکل گسترده تر ابراز مي شود. از زمان آغاز قرنطينه، در ٢٠ مارس، همه تصميم ها درمورد شيوع ويروس کورونا توسط چندتن از اطرافيان شاه، به ويژه فواد علي الهمه، مشاور محمد ششم و همشاگردي پيشين او در کالج سلطنتي و عبداللطيف حموشي، رئيس پليس و دستگاه اطلاعاتي گرفته شده است.
در چنين شرايطي، که خاص نظام هاي اقتدارگرا در دوران بحران است، دولت تبديل به يک سياهي لشکر ساده شده است. تنها «فعاليت» آن برنامه روزانه تلويزيوني ساعت ٦ بعد از ظهر است که در آن محمد اليوبي، مدير بخش بيماري هاي واگيردار وزارت سلامت و بهداشت، آمار رسمي مبتلايان و تلفات را اعلام مي کند (درتاريخ ١٧ ماه مه، مراکش نزديک به ٧ هزار مورد آلودگي به ويروس و ١٩٢ مرگ و مير داشته است).
عدم اطمينان درباره رفع قرنطينه
اقدامات شديدي که مقامات براي محدودکردن اشاعه ويروس انجام دادند، به سد بزرگ فقدان زيرساخت هاي بهداشتي برخورد که چندين دهه است کشور با آنها دست به گريبان است. اين وضعيت نتيجه سياست درازمدتي است که خالد تريتکي، روزنامه نگار اقتصادي، به زيبايي آن را چنين توصيف کرده است: «در پايان اين بحران، اگر خدا بخواهد، بياد داشته باشيد که نظام بهداشت و سلامت مهم تر از قطار سريع السير، آموزش مهم تر از ساختمان بزرگ تئاتر و عدالت مهم تر از مسابقات جام جهاني است... بياد داشته باشيد که انسان از بتن (سيمان) مهم تر است».
در ٢٤ مارس، سعدالدين ال- عثماني، نخست وزير اعلام کرد: «در همه مناطق کشور، ٢٥٠ تخت مراقبت ويژه براي موارد حاد وجود دارد» و سپس دربرابر شوکي که اعلام اين رقم ايجاد کرد ناشيانه حرف خود را پس گرفت و در حساب شخصي خود در توييتر نوشت: «درمورد ٢٥٠ تخت مراقبت هاي ويژه بايد توضيح دهم که اين تعداد فقط خاص بيماران بالقوه (...) است وگرنه در سراسر مناطق کشور بيش از ١٦٠٠ تخت مراقبت هاي ويژه وجود دارد».
سعدالدين ال- عثماني به سرعت دستمايه تمسخر شبکه هاي اجتماعي شد. اظهارات غيردقيق و عدم محبوبيتش باعث شده که هرروز توسط کاربران اينترنتي و سامانه هاي اطلاع رساني مسخره شود. قرار است که او در روز ١٨ ماه مه سخناني درباره پسا- قرنطينه در مجلس ايراد کند. به گفته منابع ما، اين امکان هست که او دوران قرنطينه را تا پس از عيد فطر، ٢٤ ماه مه، تمديد کند. اما بسياري از مراکشي ها دراين مورد دچار توهم نمي شوند: اظهارات پيشين نخست وزير حاصل چنداني به بار نياورده است. يک نمونه اين امر حضور او در ٧ ماه مه در تلويزيون است که در آن نيز مي خواست درباره مقررات رفع قرنطينه صحبت کند. او که بدون ماسک حفاظتي دربرابر يک روزنامه نگار شبکه يک تلويزيون دولتي نشسته بود، هيچ پاسخ مشخصي به پرسش هاي مراکشي ها نداد.
او درمورد تدابير دولت براي رونق بخشيدن به اقتصاد گفت: «دروغ است اگر بگويم که مي دانم چگونه مي توان وضعيت اقتصادي را بهبود بخشيد [...] من به آينده اطمينان دارم و مراکش يک بار ديگر نشان داده که توانايي هر چالشي را دارد. مردم مراکش عظمت و اراده خود را نشان داده اند». او درباره چگونگي مديريت پس از ٢٠ ماه مه نيز به دادن اين پاسخ اکتفا کرد: «رفع قرنطينه از خود آن دشوارتر است» و افزود: «درحال حاضر، ما هيچ پيش بيني اي درباره پس از ويروس کورونا نداريم. ما تنها سناريوهايي داريم که در حال مطالعه آنها هستيم».
در اين حين، و چند روزي مانده به روز موعود، در کاخ سلطنتي همچنان سکوت حکمفرما است. درباره شاه حرف زياد زده مي شود اما خود او ديده نمي شود. او خود را در سکوتي اسرارآميز قرنطينه کرده و هيچ وزيري جرئت نمي کند که سناريويي را مطرح کند. تا کي؟ اين يک راز است.
١- جنبش اعتراضي که مراکش را در سال ٢٠١١ در بحبوحه « بهار عربي » فرا گرفت