در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۲، شش روز پس از دستگیری مهسا امینی، کسبه و بازاریان به فراخوان چند حزب کرد در بسیاری از شهرهای کردستان ایران دست به اعتصاب زدند. تظاهرات در سنندج، مهاباد، اشنویه، سقز، مریوان، بوکان، کامیاران و پیرانشهر ادامه یافت. تصاویری که در شبکه های اجتماعی دست به دست می شود نشان می دهد که سپاه پاسداران و نیروهای پلیس محلی به معترضان حمله و تیراندازی می کنند. در بوکان در جریان تیراندازی پلیس ضد شورش، دختر ۱۰ ساله ای از ناحیه سر مورد اصابت گلوله قرار گرفت. در روزهای اخیر گفته می شود که حداقل ۱۵۰۰ کرد دستگیر شده اند.
کردها با توجه به سابقه تاریخی تبعیض، مبارزات و سرکوب و همچنین موقعیت ژئوپلیتیکی خود (این منطقه در شمال غربی کشور در مرز عراق و ترکیه قرار دارد)، جایگاه ویژه ای در جنبش های اعتراضی ایران داشته اند.
یک دهم جمعیت
جمعیت کردستان ایران نزدیک به ده میلیون نفر می باشد که عمدتاً اهل سنت هستند وحدود یک دهم جمعیت ایران را تشکیل می دهند. نسل های جوان کمتر پیرو اسلام سختگیرانه می باشند. این منطقه نیزمانند بلوچستان در جنوب غربی ایران، به صورت تاریخی از کمبود امکانات و در نتیجه از توسعه نیافتگی رنج می برد.
اپوزیسیون کردهای ایرانی، در منطقه حکومت خودمختار کردستان عراق پناه گرفته اند. حزب دمکرات کردستان ایران (PDKI) با چندین هزار مبارز، بزرگترین این گروه هاست. حزب برای زندگی آزاد در کردستان (پژاک)، برادر (کوچک) حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) که در سال ۲۰۰۴ تأسیس شده است، دومین نیروی بزرگ سیاسی-نظامی را تشکیل می‌دهد. سه حزب دیگر، کومله، حزب آزادی کردستان (PAK) و تا همین اواخر، حزب دمکرات کردستان- (که در سال ۲۰۰۶ از PDKI جدا شد) اهمیت کمتری دارند.
جمهوری خودمختاری، کوتاه مدت پس از جنگ دوم جهانی
حزب دموکرات کردستان ایران PDKI در سال ۱۹۴۶ ، دو ماه پس از تاسیس، به دنبال خروج ارتش ایران از کردستان، جمهوری خودمختار مهاباد را اعلام کرد. جمهوری مهاباد برای توسعه آموزش و بهداشت عمومی تلاش کرد، جاده سازی، چاپ کتاب‌های درسی به زبان کردی و سازماندهی ارتش مستقل از دیگر دستاوردهای آن بود. اما این تجربه عمری کوتاه داشت و تنها۱۱ ماه دوام آورد و قادر به مقاومت در برابر حمله ارتش شاه که مورد حمایت امریکا بود نشد. رهبر آن، قاضی محمد، در سال ۱۹۴۷ همراه با دیگر رهبران کرد به دار آویخته شدند. جمهوری مهاباد علیرغم عمر کوتاه خود، همچنان نمادی در تاریخ و تخیل جمعی کردها باقی مانده است و حزب دموکرات کردستان ایران اگرچه سر بریده شده بود، به تدریج قوت خود را به دست آورد. در سال ۱۹۷۹ در جریان انقلاب ایران، حزب دموکرات در سرنگونی شاه مشارکت فعال داشت و در مناطقی کرد نشین با شعار« خودمختاری کردستان ، دموکراسی برای ایران » به میدان آمد. آنها پیشنهاد می کردند که این منطقه شورای خودمختار داشته باشد اما مسائل مربوط به دفاع ملی، سیاست خارجی و برنامه ریزی اقتصادی به عهده دولت مرکزی باشد. آنها همچنین خواستار به رسمیت شناختن زبان کردی به عنوان یک زبان ملی مانند زبان فارسی بودند. هیچ یک از این مطالبات مورد پذیرش دولت مرکزی واقع نشد.
در سال ۱۹۸۸، هم زمان با موجی از اعدام‌های هزاران فعال و رهبران احزاب اپوزیسیون، عبدالرحمن قاسملو، رهبر حزب دموکرات کردستان ایران، ترور شد که این قتل به عوامل رژیم منسوب شده است. آیت الله هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور ایران بین سالهای ۱۹۸۹ و ۱۹۹۷ در خاطرات خود تصریح می کند که قاسملو در زمان ترور با دیپلمات های ایرانی در حال مذاکره بوده است. در سال ۱۹۹۲، صادق شرفکندی، دبیر کل حزب، که برای دیدار با رهبران سوئد به آن کشور سفر کرده بود، به نوبه خود در یک رستوران یونانی در برلین به همراه دو تن از رفقایش و یک مترجم ترور شد. پس از یک دهه رکود، حزب دموکرات کردستان به رهبری مصطفی هجری از سال ۲۰۱۰ بار دیگر فعالیت های نظامی و دیپلماتیک حزب را از سر گرفت. در ماه ژوئن ۲۰۱۸، مصطفي هجري دبيرکل حزب دموکرات کردستان ايران به دعوت آمريکايي ها به واشنگتن رفت. او در مدت اقامت در آمريکا با نمايندگان مختلف کنگره و وزارت دفاع، ازجمله مسئولان امور ايران ديدار کرد.
از ابتدای انقلاب، ایالات متحده به نقشی که کردها می توانند در سناریویی که هدف آن سرنگونی رژیم ایران باشد، آگاهی داشت. همانطور که امیل بوویه محقق اشاره می کند، «علاقه آمریکا به PDKI ، حزب دموکرات کردستان ایران آشکار است: جان بولتون در آگوست ۲۰۱۷، قبل از اینکه به عنوان مشاور امنیت ملی منصوب شود، سرمقاله ای منتشر کرد که در آن از دولت آمریکا خواست تا با اقلیت های قومی ایران، و در درجه اول با کردها،عرب های خوزستان و بلوچها به توافق رسد تا بتواند شبکه اي از متحدان محلي عليه حکومت ايران تشکيل دهد ».(۱)
تهران نیز اهمیت این اتحادهای بالقوه را درک کرده است. به همین دلیل است که جمهوری اسلامی نیز به این نیروها نزدیک شد. در سال ۲۰۱۹، با کاهش چشمگیر درگیریهای مرزی بین مبارزان کرد و نیروهای ایران، مذاکراتی بین دولت مرکزی ایران و حزب دمکرات کردستان به منظور توقف کامل درگیریها آغاز شد. اما یک سال بعدمجددا در گیری ها از سر گرفته شد. در اواسط نوامبر ۲۰۲۱، موجی از دستگیری ها در کردستان ایران به وقوع پیوست. سپس در ماه ژوئیه ۲۰۲۲، تهران دستگیری پنج عضو گروه کومه له را به اتهام همدستی با سرویس‌های اطلاعاتی اسرائیل به منظور منفجر کردن یک سایت «حساس» اعلام کرد.
حملات نظامی در قلمرو عراق
در ماه اوت ۲۰۲۲ قبل از موج اخیر اعتراضات در ایران، شانزده سال پس از جدایی، حزب دمکرات کردستان ایران (PDKI) و حزب دموکرات کردستان (PKI) اتحاد مجدد خود را اعلام کردند. خالد عزیزی، سخنگوی حزب دموکرات کردستان ایران به صدای آمریکا گفت: « وضعیت داخلی ایران در چنین شرایطی و بطور مشخص اوج مبارزات ایران علیه نظام جمهوری اسلامی، و مردم کردستان، فاکتورهایی بودند که در این تصمیم، تاثیر بسیار جدی داشتند ».
خبرگزاری تسنیم به دنبال درگیری ها در کردستان اعلام کرد که : «در پی تهاجم گسترده مسلحانه، گروه های تروریستی کومله و پ.ک.ک در شهرهای مرزی کشور به منظور بذرپاشی هرج و مرج، نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به مقر این گروه ها در اقلیم کردستان عراق حمله کردند خبرگزاری تسنیم سپس افزود که «دشمن همیشه به دنبال بهانه ای برای بی ثبات کردن این منطقه و کل کشور است. این بار از مرگ مهسا امینی استفاده کردند، هر چند که خود ما از مرگ این دختر کرد متاسف و متاثر هستیم.». گفته می شود که در این حمله، حداقل ۱۳ نفر کشته و ۵۸ نفر مجروح شدند. مقر حزب دموکرات در ۶۵ کیلومتری شرق اربیل، پایتخت اقلیم کردستان، به ویژه مورد اثابت قرار گرفت. دولت فدرال عراق و حکومت اقلیم کردستان به این حملات اعتراض کرده اند.
علل جنبش اخیر
دلیل واقعی جنبش اخیر را می بایست در تصمیمات و عملکرد های رژیم حاکم جستجو کرد. از دهه ۱۹۸۰، همه احزاب و اتحادیه های مستقل ممنوع شده اند. محدودیت های مرتبط با فقدان آزادی برای زنان، مطبوعات، رسانه ها، هنرمندان، انجمن ها و اتحادیه ها به امری عادی تبدیل شده است. به این ترتیب سران رژیم سعی کرده اند مردم را کنترل کنند، اما نتوانسته اند مانع از بروز خشم آنها شوند. در سالهای اخیر درگیریهای خودجوش عمدتاً در مناطق عرب‌نشین خوزستان در جنوب غرب کشور، در مرزهای عراق و خلیج فارس رخ داده است. تظاهراتی در اصفهان علیه بی آبی و شرایط سخت معیشتی برگزار شد. معلمان و رانندگان اتوبوس دست به اعتصاب زدند، بازنشستگان برای قدرت خرید خود تظاهرات کردند و غیره. ناامیدی ها انباشته گشت. علاوه بر فشار تحریمها باید گفت که بیکاری، تورم، فساد، قاچاق، حضور همه جانبه شبکه های مافیایی و نبود چشم انداز – به ویژه برای جوانان – زمینه مساعدی را برای اعتراضات ایجاد کرده است.
وزن اقتصادی بالایی های فاسد و شکاف بین طبقه ثروتمند از طرفی و طبقه متوسط و کارگراز سوی دیگر عمیق تر شده است و تحریم های ایالات متحده به فروپاشی اجتماعی کمک می کند. در حالی که تقریباً ۴۵ درصد از ایرانیان زیر خط فقر زندگی می کنند و ۱۰ درصد آنها دچار سوء تغذیه هستند، در آغاز ماه مه ۲۰۲۲، در شرایط تورم سرسام آور (حدود ۴۰ درصد) ، تصمیمات ریاضتی دولت مانند کاهش یارانه بر برخی از مواد غذایی اساسی توسط دولت اعلام شد. در همان زمان، سختگیریهای جدیدی نیز اعمال گردید که منجر به دستگیری فیلمسازان، روزنامه نگاران، بهائیان ، فشار بر اتحادیه های کارگری و حتی افراد دوتابعیتی و همچنین بر مؤسسات فرهنگی شد. مجددا شاهد بازگشت گسترده گشت‌ها ی ارشاد، که در ماههای قبل تعدادشان کمتر بود، شدیم.
هکرهای Anonymous مدعی حمله به چندین سایت دولتی و همچنین سایت های رسانه های رسمی شده اند. تعداد بازدید هشتگ #مهسا امینی با حدود ۱۰۰ میلیون، رکوردهای تیراژ جهانی را شکست. شبکه‌های اجتماعی با فیلم‌ها و پیام‌هایی که اطلاعات و تصاویر اعتراضات را نشان می دهند، بمباران می‌شوند. اکثر ویدیوهای آماتور زمانی ارسال می شوند که از یک VPN (فیلتر شکن) استفاده شود، در روزهای اول که اینترنت هنوز قطع نشده بود تماس از داخل برای اطلاع رسانی توسط رسانه های ایرانی های خارج از کشور یا سایت های تأثیرگذار آسانتر بود .
این جنبش که در شبکه های اجتماعی و فضای مجازی محبوبیت دارد، در سراسر کشور نیز در فضای واقعی گسترش یافته است، فقدان یک اپوزیسیون سیاسی متشکل چشم انداز آن را با تردید مواجه میسازد. آیا جنبش می تواند منجر به زیر سوال بردن عمیق رژیم شود یا برعکس، شاهد افزایش سرکوب و بی ثباتی مرگبار در ایران خواهیم بود ؟
۱ ـ رجوع شود به مقاله کردهاي ايران، در دام افتاده بين تهران و واشنگتن https://orientxxi.info/magazine/articles-en-persan/article3349 .