در يمن در ماههاي اخير شاهد تشديد روندهاي از قبل شکل گرفته هستيم: زوال تدريجي وضعيت انساني، کاهش دخالت هاي عربستان سعودي و امارات متحده عربي، فروپاشي توافق رياض و اجراي توافق الحديده. به اين قهرست ناگوار بايد حمله نظامي حوثي ها در شمال شرقي، سيل هاي ويرانگر، شيوع سريع کويد-١٩ و اعلام استقلال جنوبي ها در همين اواخر را افزود. با تکيه به تجربه گذشته به سختي مي توان گفت که شرائط ممکن است از اين بدتر نشود آنهم در آستانه ٢٢ ماه مه که سالگرد سي امين سال اتحاد کشور است.
عربستان سعودي، چگونه می توان از باتلاق بیرون آمد ؟
در پايان سال ٢٠١٩ ، بنطر مي آمد عربستان سعودي ، پس از نزديک به پنج سال دخالت نظامي بي حاصل، تصميم جدي به خروج از باتلاق يمني گرفته است. حملات هوائي بصورتي نمايان کاهش يافتند و توافق رياض بين استقلال طلبان جنوب(مجلس انتقالي جنوبي) و دولت رئيس جمهور عبدربه منصور هادي، شناخته شده در محافل بين المللي ، مي بايست يک همکاري در ميان نيروهاي ضد حوثي را پايه ريزي کند. مردم امیدوار بودند که کاهش فعاليت هاي نظامي به يک توافق با حوثي ها منجر شود. مذاکراتي از ماههاي گذشته در جريان بود.اين مذاکرات پس از حمله موشکي سپتامبر ٢٠١٩ به تاسيسات با اهميت تولید و تصفيه نفت عربستان آغاز شد. علي رغم پذیرفتن مسئوليت اين حملات از سوي حوثي ها ، شواهد حاکي از نقش ايران و يا متحدانش در آن بود. اين حملات بهر صورت باعث وحشت عربستان سعودي و موجب يک تلاش جدي اين پادشاهي براي پايان دخالت هايش در جنگ يمن شد.
در آغاز سال ٢٠٢٠، اين برنامه به دليل حمله نظامي حوثي ها به شمال شرقي کشور زير سوال رفت. حوثي ها ابتدا ناحيه «نهم» ، در ٦٠ کيلومتري شرق صنعا که نزديک به چهارسال آرام بود را تصرف کردند. سپس منطفه الجوف را گرفتند و بدين ترتيب راه ارتباطي يمن و عربستان سعودي را قطع و حوزه هاي نفتي و گازي «مارب» را تهديد کردند. شهر مارب و ساکنانش از اين وقايع دور ماندند و بدين ترتيب اين شهر به يک جزيره در سرزمين حوثي ها تبديل شد. سعودي ها با تشديد حملات هوائي واکنش نشان دادند در حالي که نبردهاي زميني همچنان ادامه داشت.
اما در ٩ آوريل ، سعوديهاي علي رغم اين وقايع، اراده خود به بستن اين فصل را با اعلام دو هفته آتش بس که به دلايل مذهبي در طي ماه رمضان ادامه يافت، نمايان ساختند. حوثي ها با پيشنهاد يک طرح صلح بلندپروازانه به سعوديها پاسخ دادند. اين متن دولت هادي را به انزوا مي کشید و دو طرف درگيري را عربستان سعودي و حوثي ها مي دانست و آينده سياسي کشور را منوط به نطرخواهي در داخل کشور مي کرد.
در طي اين مدت نبردهاي زميني و حملات هوائي ادامه پيدا کرد. در پايان پنجمين هفته « آتش بس» در نيمه ماه مه ١٥٧ حمله و ٥٧٧ بمباران هوائي انجام گرفته بود. در جمع حوثي ها به پيشروي هاي نظامي قابل توجهي دست يافتند و به بن بست چهارساله در شمال پايان دادند و تلاش هاي سعودي ها براي صلح را بي پاسخ گذاشتند. اينک حوثي ها دست پيش را دارند امري که سوال درباره هدف نهائي و ميل واقعي شان براي دادن فرصت به عربستان سعودي «براي خروج» را مطرح مي کند. هيچ خبري از مذاکره نمايندگان عربستان و سعودي ها درز نکرده است.
مشکلات جديددر جنوب
در جنوب در آعاز سال ٢٠٢٠ ، چشم اندازها در باره توافق دولت هادي و استقلال طلبان جنوب(مجلس انتقالي جنوبي) با بيرون راندن نمايندگان دولت هادي از عدن در اوت ٢٠١٩ هر چه تاريک تر مي شود. همزمان امارات متحده عربي رسما اعلام کرد که از يمن خارج مي شود. آنها در پشت سرشان شبه نظامياني مزدوري را که به خوبي آموزش ديده و مسلح شده بودند رها کردند که سريعا به استقلال طلبان جنوب(مجلس انتقالي جنوبي) پيوستند. امارات رسما از توافق رياض حمايت کرد و شاهزاد محمد بن زايد در مراسم امضاي آن حضور داشت اما موضع کنوني آنها چندان روشن نيست. امارات از استقلال طلبان جنوب(مجلس انتقالي جنوبي) در طي تابستان ٢٠١٩ در تعدادي از نبردها حمايت هوائي کرد و در ٢٥ آوريل در ابوظبي بود که عيروس الزبيدي، رهبر خود خوانده مجلس انتقالي جنوبي اعلام « استقلال » کرد.
تا امروز تنها موضع رسمي امارات درباره اعلام « استقلال» يک توئيت وزير امور خارجه، محمد قارقاش است، امري که به پيچيدگي ماجرا مي افزايد. او بدون محکوم کردن استقلال طلبان جنوب(مجلس انتقالي جنوبي) تاکيد مي کند که توافق رياض بايد به کار بسته شود و هيچکدام از طرقين نبايد بطور يکجانبه رفتار کند. بر اساس متن توافق اين ائتلاف است که بايد بر انجام آن نظارت کرده و وضعيت در جنوب را دنبال کند. پس از خروج امارات، سعودي ها در اتاق فرمان عمليات تنها مانده اند. آنها نه موفق شدند نيروهاي نظامي لازم براي کاهش حضور استقلال طلبان در عدن را به محل بفرستند و نه نيروهاي دولتي را بسيج کنند. تنش بين دوطرف هرچه شديد تر و نهايتا به آغاز جنگ در عدن در ١١ ماه مه بين استقلال طلبان و نيروهاي دولتي منجر شد.
توقف عمليات نظامي بمناسبت عيد فطر همچنان پابرجاست به اين دليل که عيروس الزبيدي، رهبر مجلس انتقالي جنوبي به دعوت مقامات عربستان که نگران اين مشکل جديد در راهکار خروجشان از يمن هستند، براي مذاکرات به رياض رفته است.
آنچنان که پيش از اين نيز نوشته ام(١)، استقلال طلبان جنوب دلايل ديگري براي نزديکي به عربستان دارند: نارضايتي و خشم مردم عدن براي نبود برق و آب؛ خرابي وضعيت مالي که امکان پرداخت دستمزد به شبه نظاميان و کارمندان دولتي را نمي دهد؛ بيکاري عمومي، تشديدبحران انساني به دليل نبود امکانات مالي، شيوع کويد-١٩ و اضافه بر اينها سيلاب هاي ويرانگر ٢١ آوريل. عدن ، دژ استقلال طلبان ، تقريبا هر روز شاهد تظاهرات بر عليه دولت هادي و مجلس انتقالي جنوبي است. مي توان از خود سوال کرد که تصميم استقلال طلبان به نزديکي با سعودي ها دور انديشانه بوده است یا نه ؟ چرا که باعث خراب تر شدن اوضاع شده است.
اعلام «استقلال» محدوديت هاي جغرافيائي خود(٢) را نمايان کرده است: تمام نواحي شرقي ، از جمله جزيره سقطره به آن نپيوستند و فقط نواحي نزديک به عدن ، دژ استقلال طلبان ، از آن حمايت کردند. در فاصله چند روز در سقطره درگيري هاي نظامي ای آغاز شد که سرانجام آن معلوم نيست ، جائي که استقلال طلبان و نيروهاي نظامي در سه سال گذشته با هم درنبردند. در صحنه جهاني، اعلام استقلال توسط تمام کشورهاي عربي ، شوراي امنيت ، فرستاده سازمان ملل در يمن، اتحاديه اروپا و تقريبا تمام کشورها محکوم شد و همگي بر اثرات مخرب آن بر مشکلات وسيع کشور تاکيد کردند.
الحديده و شکست سازمان ملل
مثل اينکه تمام اين مشکلات کاقي نبود، يک « موفقيت » قبلي نيز در طي دوماه گذشته به گره برخورد. ماموريت نماينده سازمان ملل که دو سال طول کشيده ، دست آوردي نداشته است. توافق استکهلم(٣) در دسامبر ٢٠١٨ همچون گامي اساسي براي دست يابي به يک توافق صلح کامل و وسيع ارزيابي مي شد. در طي سال ٢٠١٩ تنها موردي که توسط ماموريت سازمان ملل براي حمايت از توافق الحديده عملي شده بود، پايمال شد: پيشرفت هاي محدود بدست آمده که اصلي ترين آنها کاهش جدي نبردها در الحديده و اطرافش بود و جلوگيري از حمله احتمالي ائتلاف که مي توانست براي اين شهر و بندرش فاجعه بار باشد.
کميته مشترک براي همکاري در الحدیده فقط مدت کوتاهي کار کرد. در ماه مارس يک تک تيرانداز حوثي يک مراقب دولتي را کشت و بدنبال آن نيروهاي دولتي از کميته خارج شدند و کار آن متوقف شد. با توجه به وضعيت اضطراري بهداشتي فعلي بدليل کويد-١٩ ، امکان کمي وجود دارد که تلاش ها براي فعاليت مجدد کميته به ثمر رسد. در شرائط کنونی بايد تاکيد کرد که اين عمليات متوقف شده است. اگرچه سازمان ملل احتمالا تلاش خواهد کرد که به محض اينکه شرائط اجازه دهد آنرا راه اندازي کند. يک جنگ با شدت کم در تمام منطقه در جريان است.
کمک انساندوستانه اي بي پايان
مشکلات بين حوثي هاي و فعاليت هاي بشردوستانه سازمان ملل در سال ٢٠١٩ با گسترش کنترل حوثي ها بر فعاليت هاي انساندوستانه آغاز شدند: چه در مورد کساني که بايد شامل اين کمک ها مي شدند و چه در موردسوء استفاده از کمک هاي مالي به نفع نهادها و کارمندان حوثي ها. اين امر موجب شد که سازمان ملل نتواند ارزيابي سالانه اش در مورد نيازها و يا يک طرح فعاليت هاي انساندوستانه براي سال ٢٠٢٠ را انجام دهد. سازمان ملل اعلام کرد که به يک بودجه سالانه ٣.٤ ميليارد دلاري نياز دارد ، بدون ارائه جزئيات و بدون برگزاري همايش سالانه کمک دهندگان. در ٢٥ ماه مه ، کمک مالي جمع شده ٦٥٠ ميليون دلار بود(٤) که بيش از نيمي از آن از سوي آلمان، انگلستان، عربستان و اتحاديه اروپا اهدا شده بود.
در گردهم آئي سالانه شوراي امنيت در ماه آوريل در باره يمن ، دبير امور انساندوستانه سازمان ملل بدون مطرح کردن طرحي جامع و دادن توضيح در باره جزئيات تنها اعلام کرد که تعداد زيادي از فعاليت هاي انساندوستانه و بهداشتي بدليل کمبود مالي متوقف مي شوند و اينکه سازمان ملل به ٩٠٠ ميليون دلار براي ادامه کار تا ماه ژوئيه، عمدتا براي تامين کمک غذائی بواسطه برنامه جهاني غذا، نياز دارد (٥). گردهم آئي کمک که قرار بود در ماه آوريل در عربستان برگزار شود تا ٢ ژوئن، يعني تقريبا تا اواسط سال عقب افتاد. آنهم در شرائطي که با فشار بحران کويد-١٩ بر اقتصاد جهاني نبايد منتظر کمک هاي چشمگير بود.
بدين ترتيب روشن است که يمن يکي از کشورهائي است که قحطي مي تواند ميليون انسان را بکشد. پديده اي که عارضه جانبي کويد-١٩ است که موجب سقوط توليد و صادرات مواد غذائي در جهان، کم شدن کمک هاي انساندوستانه و آشفتگي ارتباطات مي شود. اين عوامل تشديد کننده وضعيت فاجعه بار کشوري است که حدود ٢٨٠٠ مرکز پزشکي اش با ظرفيت کامل کار نمي کنند و قبل از جنگ نيز ناکافي بودند. سازمان ملل اعلام کرده که در حال تدارک مقابله با يک اضطرار ويروسي است و در همانحال يادرآوري مي کند که بايد با همه گيري وبا نيز مقابله کند. يک ميليون نفر در سال ٢٠١٩ به وبا مبتلا شدند و در سه ماهه اول ٢٠٢٠ ، تعداد آنها ١١٠ هزارنفر بود. تب دنگي ، مالاريا و چيکونگونيا ديگر بيماري هائي هستند که در آستانه همه گيري قرار دارند.
وحشتي مشروع و به حق
اولين مورد کويد-١٩ ، در الشحر در منطقه حضرموت در ٩ آوريل شناسائي شد . بيمار نجات پيدا کرد. از آنزمان آمار جهاني ٢٣٣ مورد را تا ٢٥ ماه مه ثبت کرده اند که بي شک کم تر از واقعيت ارزيابي شده است. همه منتظر خراب تر شدن وضعيت و تعداد بسيار زياد مرگ بدليل ضعف فيزيکي مردم بعد از سالها تغذيه ناکافي و کمبود خدمات پزشکي و نبود ساختارهاي تخصصي، هستند.
اختصاص ٤٠ ميليون دلار از سوي سازمان ملل براي واکسيناسيون بي شک ناکافي است. يک حرکت بخش خصوصي توسط بنياد هائل سعيد انعم موسسات بين المللي را براي خريد و ارائه دستگاه هاي بهداشت و محافظت اوليه براي تمامي يمن بسيج کرده است. در مقابل اضطرار ظهور بحران، يمني ها بين وحشت و شک سرگردانند. واکنش هاي مسئولين براي ماههاي آينده جاي خوش بيني باقي نمي گذارد چرا که آلوده به اتهام زني متقابل، نژادپرستي، دگرستيزي، سانسور ، اطلاعات نادرست همگاني شده و تصميم گيري هاي سراسيمه اند.
در طي دو هفته گذشته، منحني تعداد کشته ها رو به آسمان برداشته در حاليکه « مسئولين» به شکلي ناهمگون و نامناسب عمل مي کنند و اين خود موجب تشديد ترس و وحشت مي شود. صدها نفر در عدن از بيماري هاي اسرار آميزي مرده اند . آنها علائم بیماری ای شبيه کويد-١٩ داشته اند. بيمارستان ها از پذيرش بيماران خودداري مي کنند و بعضي از آنها تعطيل شده اند. براساس ارزيابي پزشکان بدون مرز حدود ٨٠ نفر هرروز به خاک سپرده مي شوند. در شهر صنعا، مسئولين آمار کشتگان را اعلام نمي کنند و جلوي انتشار اطلاعات را مي گيرند. با اينهمه گزارش ها ٢٥٠٠ مورد ابتلا و لااقل ٣٢٠ کشته در سه هفته اول ماه مه را ثبت کرده اند. تمام مسئولين دستور قرنطينه در ٤ روز تعطيلات عيد فطر را داده اند اما هيچ کاري براي کنترل اجراي آن انجام نگرفته است.
در اين وضعيت اسفبار ، سيلاب هاي ويرانگري در پايان ماه آوريل تمام شهرهاي اصلي کشور، از جمله صنعا، عدن و مارب را زيرورو کرد. شبکه خدمات آب و برق براي ميليون ها نفر از کار افتاد و ١٥٠ هزار نفر بي خانمان شدند. تعداد کشته شدگان اگرچه زياد نبود اما بسياري از مردم هرچه داشتند را از دست دادند و از جمله ذخيره غذائي محدودي که براي ماه رمضاني سخت کنار گذاشته بودند.
٢٢ ماه مه، سالگرد سي امين سال اتحاد صلح آميز بين جمهوري عربي يمن و جمهوري دمکراتيک خلقي يمن براي تشکيل جمهوري يمن بود. اين مي توانست فرصتي براي شادي و جشن باشد. اما از آنجا که بيشتر يمني ها بعد از سال ١٩٩٠ به دنيا آمده اند ، نه خاطره اي از دوران هاي قبل و نه روياهائی از اتحاد دارند. در تمام کشور، مردم با بي صبري منتظر بودند که آزادي رفت و آمد، يک دولت دمکراتيک چند حزبي، رونق، ترکيبي از خدمات اجتماعي رژيم سوسياليستي با اقتصاد بخش خصوصي اي شکوفان، قانوني درمورد حقوق برابر زنان، آزادي مصرف قات در روزهاي تعطيل، امنيت، ثبات و چيزهاي ديگر بوقوع بپيوندند.آنها عميقا و به تلخي نااميد شدند.در اين دوران تاريک، بايد به جوانها اميد و خوشبيني آن سالها را يادآوري کرد و درس هاي دوراني چنين نويد بخش را به خاطر آورد.
١- مقاله « شکست تلاش ها براي دست يابي به صلح در يمن»، اوريانت ٢١ https://orientxxi.info/magazine/articles-en-farsi/article3619
٢- https://www.ecfr.eu/article/commentary_yemen_why_the_riyadh_agreement_is_collapsing
٣- مقاله « شکست تلاش ها براي دست يابي به صلح در يمن»، اوريانت ٢١ https://orientxxi.info/magazine/articles-en-farsi/article3619