سایه اسلام گرایان در جنگ سودان

«باند کوبر» فرار کردند. در ۲۳ آوریل ۲۰۲۳، افراد ناشناس درهای سلول های زندان تاریخی در خارطوم را باز کردند و زندانیان در خیابان های پایتخت سودان ناپدید شدند. اگر این باند کوبر از جنایتکاران ویژه تشکیل نشده بود، فقط می شد آنرا یک ماجرای پیش و پا افتاده دیگر در آشوب جنگ به حساب آورد. اما سه نفر از آنها تحت تعقیب دادگاه کیفری بین المللی (ICC) و برخی از مقامات بلندپایه سابق رژیم عمر البشیر نیز در میان آنها هستند. گویا دیکتاتور برکنار شده در زمان «آزادی» این باند در ندامتگاه نبوده و درست قبل از آن به یک بیمارستان نظامی در اوم درمان، یکی از شهرهای دوقلوی خارطوم، منتقل شده بود. اگرچه رئیس بزرگ آنجا نبود، اما آنهایی که به چاک زدند، ماهی های کوچک نیستند.

تحت تعقیب عدالت بین المللی

عبدالرحیم حسین، وزیر دفاع سابق، متهم به هفت مورد جنایت علیه بشریت و شش مورد جنایات جنگی در دارفور در سالهای اولیه جنگ، ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴، است. احمد هارون، وزیر امور بشردوستانه، متهم به همین جنایات است و در کردفان جنوبی که فرماندار آن بود، خاطرات خونینی به جای گذاشته. افراد دیگری در میان آنها بودند: علی عثمان طه و باکری حسن صالح، معاونان سابق رئیس جمهور و جانشینان احتمالی عمر البشیر، نافی علی نافی، رئیس سابق سرویس اطلاعات و امنیت ملی بسیار بدنام (National Intelligence and Security Services ، NISS) ، عوض الجز، وزیر نفت، و الفاتح عزالدین، وزیر وقت پارلمان، همه آنها از برجسته ترین اعضای حزب کنگره ملی (PCN) ، ستون فقرات رژیم سرنگون شده بودند.

همین بس که در میان حملات هوایی، غارت و آتش توپخانه، ارواح اسلامگرایان دوباره ظاهر شده است. کسانی که با تکیه به ایدئولوژی حسن الترابی می خواستند جامعه را با آرمان اسلام سیاسی خود منطبق کنند. همان اسلام‌گرایانی که انقلاب ۲۰۱۸ آنها را طرد کرد و سودانی‌ها از آن زمان، پشت اکثر بدبختی‌هایشان سایه آنها را می بینند.

چه کسی باند کوبر را آزاد کرد ؟ سرپرست وزارت کشور، به دلیل اینکه از زمان کودتای نظامی اکتبر ۲۰۲۱ هیچ دولتی در سودان وجود ندارد، شبه نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع (FSR) را متهم می کند که تحت رهبری ژنرال محمد حمدان دقلو، معروف به حمیدتی قرار دارند. اینها بنوبه خود با تکذیب مسئولیت شان اسلام گرایانی را متهم می کنند که پشت سر فرماندهی ارتش قرار دارند و دشمنان واقعی آنها در جنگ کنونی هستند. سلیمان بالدو، تحلیلگر، مدیر شفافیت و ردیابی سیاست سودان (Sudan Transparency and Policy Tracker STPT)، اشاره می کند که از زمان وقوع درگیری بین دو ژنرال در خارطوم در ۱۵ آوریل، آزادی های دیگری نیز صورت گرفته است.

هر بار، در میان جنایتکاران عادی، اعضای سابق رژیم البشیر، به ویژه اعضای سرویس اطلاعات و امنیت ملی(NISS) نیز بوده اند. به نظر این تحلیلگر این کار بر اساس یک سناریوی کاملاً از پیش آماده انجام گرفته: :

« یک گروه مسلح با مداخله در زندان ام درمان، اعضای سرویس اطلاعات و امنیت ملی(NISS) را که در آنجا محبوس و به اعدام محکوم شده بودند، آزاد کردند. آنها را آزاد کردند و به بقیه گفتند فرار کنند. من خودم این را از یکی از این زندانیان شنیدم. واضح است که این کار را برای استتار آزادی یک گروه خاص، متشکل از ۳۵ نفر از اعضای سابق NISS انجام داده اند. بنابراین، فرضیه بسیار محتمل این است که برخی از همکاران سابق آنها به محض شروع درگیری بسیج شده باشند. البرهان نیروهای ویژه NISS را که منحل شده بود، بازسازی کرده است».

ستاد فرماندهی ارتش ملی در جنگ علیه نیروهای پشتیبانی سریع (FSR) حمیدتی ، نیروهای موازی مانند سرویس های اطلاعاتی و شبه نظامیان مکمل مرتبط با رژیم نظامی-اسلامی سابق را دوباره فعال کرده است. بنابراین سرویس اطلاعات و امنیت ملی(NISS) و همچنین نیروهای مدافع خلق (FDP) در میان آنها هستند. نیروهای مدافع خلق (FDP) یک شبه نظامی اسلام گراست که در پی کودتای عمر البشیر در سال ۱۹۸۹ ایجاد شد و فقط از دستورات او و حزبش و «تیپ های سایه» که ابتدا با جبهه ملی اسلامی (FNI) حسن الترابی مرتبط بود ، پیروی می کرد. حسن الترابی ، قهرمان اسلامی کردن جامعه سودان تا زمان رسوایی اش در دهه ۲۰۰۰ بود. «تیپ های سایه» سپس تحت فرمان حزب کنگره ملی (PCN) عمر البشیر قرار گرفت. ویدئویی که در ۱۵ آوریل، روز شروع جنگ، در شبکه های اجتماعی منتشر شده است، مردان مسلحی را نشان می دهد که ادعا می کنند اسلام گرا و آماده نبرد هستند.

اصلاح غیرممکن بخش امنیت

مدتهاست که همه در خارطوم فهمیده اند که ارتش ملی هنوز عمدتاً در دست اسلامگرایان است، حداقل در سطح افسران. سلیمان بالدو می‌گوید «آنها در طول سی سال وقت داشتند تا مطمئن شوند که هیچ کسی که عضو جریان آنها نباشد به مدرسه نظامی وارد نمی شود. این‌گونه بود که ارتش را به یک تیپ اسلام‌گرا تبدیل کردند». افسران ارتش در کودتاهای شکست خورده ژوئیه ۲۰۱۹ و سپتامبر ۲۰۲۱ دخالت داشتند.

امگاد فرید، رئیس سابق ستاد عبدالله حمدوک، نخست وزیر سابق، و فعال قدیمی دموکراسی، می گوید: «تنش بین ارتش ملی و نیروهای پشتیبانی سریع (FSR) ، که ریشه در خصومت نهادی و شخصی دارد، از مدتها پیش افزایش یافته بود. اختلاف بر سر ادغام FSR در ارتش ملی، مسئله فرماندهی و مدت زمان این روندبود. اما اسلام گرایان نیز نقش اساسی در افزایش تنش ایفا کرده اند». اصلاح بخش امنیت و نهادهای نظامی یک نکته مهم روند سیاسی ای بود که در دسامبر ۲۰۲۲ آغاز و باید به بازگشت غیرنظامیان به قدرت منجر می شد. دو ژنرال، که قبلا متحد و اکنون رقیب هستند، بر سر شرایط ادغام اختلاف نظر داشتند: البرهان می خواست این امر سریع پیش برود – طی دو سال- ، حمیدتی خواستار ده سال و حق فرماندهی بر نیروهای خود پس از ادغام آنها در ارتش بود. امگاد فرید ادامه می دهد: «شکی نیست که نیروهای پشتیبانی سریع (FSR) با استقرار نیروهای خود در اطراف فرودگاه مرواه و اطراف خارطوم، رویارویی را آغاز کرد. و من شدیداً شک دارم که این سربازان ارتش ملی بودند که اولین گلوله را در صبح روز ۱۵ آوریل در خارطوم شلیک کردند».

ریشه تشدید درگیری در ۱۵ آوریل

چندین روایت از رویدادها نظر امگاد فرید را تائید می کند: در حالی که تنش به اوج خود رسیده بود، در روزهای ۱۳ و ۱۴ آوریل، واسطه هائی پس از چندین رفت و برگشت بین دو ژنرال، به تنش زدایی دست یافتند. حتی قرار بود در ۱۵ آوریل در ساعت ۱۰ صبح بین این دو مرد ملاقاتی صورت پذیرد. اما این ملاقات هرگز اتفاق نیفتاد زیرا درست قبل از آن به دو اردوگاه نیروهای پشتیبانی سریع (FSR) در خارطوم حمله شد و شبه نظامیان به این حملات پاسخ دادند. جنگ بدین ترتیب آغاز شده بود. یک فرد آگاه می پرسد : « در حالی که نیروهای پشتیبانی سریع (FSR) یازده اردوگاه در پایتخت داشت چرا فقط دو تای آنها حمله شد ؟ چون اسلام گرایان فقط می خواستند فتیله درگیری را روشن کنند». این منبع مدعی است که چند ساعت قبل در یکی از تماس هایش با اسلام گرایان تندرو، او هشدار داده بود که جنگ در شرف شروع است.

روزنامه تحقیقی سودانی «عین» در مقاله ای که درست قبل از شروع جنگ منتشر شد، می نویسد: «اقدامات ارتش ملی را نمی توان از جهت گیری سیاسی جنبش اسلامی سودان جدا کرد. جنبش اسلامی به دلیل وفاداری‌ و ارتباط مشترک به شبکه‌های مالی ، نفوذ سیاسی و اقتصادی قوی بر ارتش و نهادهای مرتبط با نیروهای مسلح سودان دارد».

پیروان عمر البشیر که سودانی ها آنها را کایزان می نامند(۱)، به خوبی و در عمل فعال هستند. آنها هرگز واقعاً ناپدید نشدند، حتی اگر نهادهای مرتبط با رژیم قدیم پس از انقلاب تا حدی برچیده شده بود. امگاد فرید، که رئیس سابق ستاد بود و از نزدیک وقایع را زندگی می کرد، به یاد می آورد:« آنها همیشه فعال بوده اند، آنها همیشه به دنبال خرابکاری در گذار دموکراتیک بوده اند. از همان آغاز. آنها سعی کردند موانع اقتصادی ایجاد کنند، آنها در طول دو دولت حمدوک اطلاعات نادرست منتشر می کردند. آنها پشت ترور نخست وزیر در مارس ۲۰۲۰ بودند». در اینجا لازم است کمی پیچیدگی به یک وضعیت نه چندان ساده اضافه کنیم: اسلام گرایان در سودان به دو دسته تقسیم شده اند: کسانی هستند که به اخوان المسلمین حسن آل ترابی (متوفی در سال ۲۰۱۶)، ایدئولوگی که می خواست عمیقاً جامعه را تغییر دهد، وفادار هستند. کسانی دیگر که به حزب کنگره ملی (PCN) عمر البشیر وفادار هستند، که سوداگری و اخاذی به زور را با ایدئولوژی اسلام گرای خود مخلوط کرده بود.

بازگشت به رژیم گذشته

کودتای اکتبر ۲۰۲۱ نشان از هر دو گروه دارد و با ائتلاف ژنرال البرهان، رئیس وقت شورای حاکمیت، و علی کارتی، کهنه سرباز جبهه ملی اسلامی الترابی، که در آن زمان یکی از مقامات ارشد حزب کنگره ملی (PCN) بود، صورت پذیرفت. حزب ریاست جمهوری سابق در سال ۲۰۱۹ در زمان گذار دموکراتیک منحل و دارایی های آن مصادره شد. اما کادرهائی که هنوز دستگیر نشده بودند، به دستور حزب سودان را ترک کردند و بسیاری به ترکیه پناهنده شدند. کلمان دشایس، انسان شناس و محقق در موسسه تحقیقات استراتژیک مدرسه نظامی (Irsem) توضیح می دهد: «با این حال، ساختارهای حزب از بین نرفتند. از میان گروه های پناهنده به ترکیه، گروه تحت رهبری علی کارتی بود که زمام امور را به دست گرفت. او هماهنگ کننده نیروهای مدافع خلق (FDP) در دهه ۱۹۹۰، وزیر دادگستری و همچنین وزیر امور خارجه بود. پس از کودتای اکتبر ۲۰۲۱، حزب به آنها دستور داد که به کشور بازگردند. کاری که آنها انجام دادند». بدین ترتیب علی کارتی بدون نگرانی دوباره در سودان ظاهر شد، در حالی که از سال ۲۰۱۹ تحت تعقیب و یک حکم بازداشت برای او صادر شده بود.

ژنرال البرهان، رهبر واقعی کشور، به سرعت پس از پایان دوره گذار دموکراتیک پاکسازی های انجام شده در دولت پس از انقلاب را ملغی کرد. سودانی‌ها روز به روز دریافتند که فلانی که توسط دولت غیرنظامی نخست‌وزیر عبدالله حمدوک منصوب شده‌، به نفع سلف سابق اسلام‌گرایش برکنار شده است. کلمان دشایس ادامه می دهد: «نظامیان در قدرت به این مدیران حزب کنگره ملی (PCN) برای اداره کشور پس از کودتا نیاز داشت».

.

مهمتر از همه، ارتش قدرت را به شاخه مدنی اسلام گرایان بازگرداند، شاخه ای که علی کارتی تجسم آن بود، با اجازه دادن به آنها برای باز کردن همه انجمن ها، همه سازمان های شبه دولتی، مانند سازمان دعوت اسلامی که بخشی از زکات را دریافت و با توزیع مشاغل و انجام امور خیریه پایگاه اجتماعی رژیم عمر البشیر را حفظ می کرد.

بی سر و صدا، آنها جای پای خود را در کشور باز کردند.

امگاد فرید با ابراز تاسف می گوید: «آنها درست قبل از شروع این جنگ، در شبکه های اجتماعی و در جامعه تنش به پا کردند». همه در واقع شاهد بودند که شخصیت‌های اسلام‌گرا در هفته‌های قبل از ۱۵ آوریل خواستار «اقدام مسلحانه» شدند. برخی منابع توضیح می‌دهند که آن‌ها عبدالفتاح البرهان را به خاطر پذیرفتن مذاکرات جده که توسط عربستان سعودی و ایالات متحده در مورد اجرای قوانین بشردوستانه ترتیب داده شده بود، نبخشیدند، حتی اگر توافق حاصل از این جلسات در عمل رعایت نشد. به همین ترتیب، آزادی باند کوبر تنش های موجود در جنبش اسلام گرا را شعله ور تر می کند. این ممکن است یک خبر خوب نادر برای مردم سودان باشد. در هر صورت، پس از فاجعه این جنگ جدید، پس از خاموش شدن تفنگ ها، هیچ کس تصور نمی کند که بازگشت ارتش و اسلام گرایان به قدرت را بپذیرد.

۱- جمع کایز که فنجان حلبی است که برای نوشیدن آب استفاده می شود. حسن الترابی، ایدئولوگ اخوان المسلمین رژیم عمر البشیر قبل از برکناری در دهه ۲۰۰۰، توضیح می داد: «دین یک دریا است و ما کایزان آن هستیم».